Z. Altin Hoxha Anëtar i Autoritetit
Në fjalë e Z. Altin Hoxha tha: pa diskutim gjithë tragjedia e Çamërisë përmblidhet tek familja Sejko, tek i madhi Teme Sejko, tek Tao Sejko vëllai i madh i tyre u arrestuan në një ditë, dhe djali i Teme Sjkos, Sokoli, që ende sot varret e të treve nuk gjenden dhe i mbijetuari i fundit i tyre nuk ka ku t’ju çojë një tufë lule. Këto ishin mizoritë e regjimit diktatorial.
Por çfarë ndodhi me Sejkot?
Teme Sejkos i sajuan një histori inekzistente. E gjithë çfarë autori i librit Ylli Polovina ka përshkruar në librin e tij ishte një skenar i kobshëm, me aq prapaskena dhe aq tmerr sa ishte skenari i dënimit të Teme Sejkos.
Unë do të kap vetëm një moment, dënimin dhe vrasjen e dytë të Sejkos.
Në një letër anonime që i vajti diktatorit Enver Hoxha thuhej që Teme Sejo është gjallë, kështu që Sigurimi i Shtetit në vitin 1982 hapi një dosje tjetër, u dhanë të gjitha udhëzimet, urdhrat me shkrim që të verifikohej nëse vërtet Teme Sejko ishte gjallë. Hekuran Isai që ka qenë në atë kohë misnistër i Punëve të Brendshme mblodhi të gjithë drejtuesit e Ministrisë së Brendshme dhe Sigurimit të Shtetit që kanë hetuar sesi është vrarë Teme Sejko.
Janë dëshmi rrëqethëse. Njerëzit që kanë marrë pjesë në këtë mizori kanë përshkruar se çfarë ka ndodhur me Teme Sejkon. Në vitin 1982 fiks 20 vite pasi Teme Sejko ishte ekzekutuar, ata përshkruanin sesi e morën nga vila në Maminas, sesi e mbytën rrugës me litar, sesi e kanë çuar në malin e Dajtit pothuajse të vdekur dhe aty në atë grop që i kishin hapur përshkruanin sesi e kishin goditur me kazma dhe me lopata. Këto kanë qenë krimet e komunizmit. Dhe vetë ata që hetuan në atë kohë nuk arrinin të gjenin eshtrat për të verifikuar “ishte gjallë” apo jo se nuk mjaftonin këto dëshmi. Pyetën a ka patur prokuror në vrasjen e tij por nuk kishte, a ka patur mjek ligjor që të dëshmonte mbi vdekjen e tij, por nuk kishte pasi bënë hetim mbi 5 muaj gërmuan për të gjetur eshtrat e tij dhe nuk i gjetën, se diktatori kërkonte përgjigje.
Pra kjo është tragjedia e kësaj familjeje që u rihap edhe 20 vjet më vonë, një familje që su mjaftuan me babain, por një djali të pafajshëm vetëm 22 vjeç me skenar të përgatitur dhe akuza banale dhe inekzistente e ekzekutuan në Berat. Një gruaje një nëne që përjetoi një ferr të vërtetë i ekzekutuan burrin, i vranë djalin dhe nuk i mbeti gjë tjetër, pasi shkruajti disa letra që i shpërndau në çdo cep të Beratit vrau veten, u hodh nga kati i katërt i pallatit se nuk mund të jetonte më. Rajmondi i mbetur gjallë u dënua me 9 vite burg në Spaç. Taho Sejkon dhe ky një figurë e madhe, një njeri i shkolluar, për atë kohë një ekonomist i shkolluar në Athinë, një njeri kurajoz që në Pleniumin e 1956 ngriti zërin për padrejtësi, ngriti zërin për atë regjim që po instalohej dhe i tha: se në qoftë se udhëheqja do të vazhdojë të jetojë për vete me vila dhe makina lukzoze dhe ne populli të jetojmë me këto vështirësi atëherë ne nuk luftuam për këto nuk ishte kjo arsyeja që ne sollëm lirinë.
Pas kësaj e transferuan në Shkodër dhe fillonte kalvari dhe për atë. Dhe ai është ekzekutuar në mënyrë të tmerrshme dhe eshtrat e tij nuk gjenden sot.
Këto janë vuajtjet e familjes Sejko. Unë do ta mbyll me fjalët që tha djali i Teme Sejkos Rajmondi në një intervistë që i kemi marr në New York pasi shpjegoi gjithçka në fund i tha gazetarit Ilir Konomi: “Nuk arrij ta kuptoj as sot se çfarë i bëmë ne këtij shteti që na bëëri këtë hata”.
Z. Skënder Vrioni Anëtar i Autoritetit
Në libër përshkruhet se si Sokol Sejko djali i Temo Sejkos bashkë me shokët e tij dhe Thëllëzën shoqen e tij donin ti vendosnin zjarrin kombinatit të tekstileve “Stalin”.
Mbështetur në atë që autori i librit, Polovina, ngre si pyetje pse nuk mund të digjej kombinati?
Kombinati nuk mund të digjej, për shkak se reparti ku punonte Thëllëza Lundra, vajza 16-vjeçare, ishte reparti i tjerrjes dhe nuk kishte çfarë të digjej; si në çdo vend tjetër edhe aty ishin marrë masat. Sikur edhe një fije shkrepëseje të hidhej, fikej nga një tub shkarkimi dhe kështu kuptohet që çdo gjë ishte inskenuar paraprakisht.
Sokol Sejkon e arrestuan në 3 qershor 1973. Hetuesit që u morën me Sokolin ishin shumë të dhunshëm. Me gjithë dhunën e përdorur në hetuesi, nuk arritën ta përkulnin Sokolin që të pranonte një gjë që nuk e kishte bërë, ndërsa shokët e tij u përulën, duke pranuar në hetuesi atë që donte hetuesi.
Edhe pse Sokolit i sollën një hetues nga Tirana që ta bindnin që të pranonte atë që donin ata, Sokoli mbajti një qëndrim burrëror deri në fund. Rajmondi tregon se kur vinte në shtëpi, Sokoli mbyllej brenda dhe kur vinte ora e Zërit të Amerikës, e dëgjonte dhe na fliste. Kishte një besim shumë të madh se gjërat do ndryshonin për Shqipërinë dhe Amerika do të bënte gjithçka.
Ai nuk e firmosi kërkesën për falje dhe Presidiumi i Kuvendit Popullor nuk ia fali jetën Sokolit. Për këtë arsye Gjykata e Lartë la në fuqi vendimin e Shkallës së Parë të Beratit, për pushkatimin e tij, vendim të cilin Sokoli e refuzoi dhe nuk pranoi të nënshkruajë.
Megjithëse nënshkruan familjarët e tij, tashmë vendimi i pushkatimit ishte marrë. Sokoli si sypatrembur në sallën e gjyqit për fjalën e fundit u tha: “Ashtu siç nuk më latë mua të takohem me babain tim, ashtu bëtë dhe që familjarët e mi mos të takohen me mua, ndaj afrohuni dhe shtini sepse me ju nuk kam asnjë punë’’. Këto ishin fjalët e fundit të Sokol Sejkos.
Për Rajmondin, një poet nga Berati thotë se ditën që është hedhur e ëma e tij dhe Sokolit nga dritarja ka qenë e shtunë. “Isha mësues, sapo zbritëm nga autobusi i linjës se vinim vetëm të shtunën dhe dëgjuam “u hodh, u hodh, u vra”.
Në momentin që e jëma e Rajmondit dhe Sokolit është hedhur nga kati i katërt i pallatit në Berat, Rajmondin e kanë arrestuar. Nuk e lanë as të varroste të ëmën, por e futën në burg.
Kjo është një dramë, një tragjedi dhe këtu mund të them dhe fjalë: ku janë këta kineastët shqiptarë, regjisorët, skenografët për të bërë diçka një dramë, një film se këtu gjenden dhe fantazi.
Ky libër është një dëshmi e gjallë sesi ka vepruar diktatura me familjen Sejko. Në libër poeti thotë: “Mu afrua një burrë i vjetër, xha Sabriu, më thirri afër dhe më tha: – Çfarë ka ndodhur more bir? Ia tregova e më tha: – Eh more bir thoshin pleqtë, në qoftë se nga një tufë me thëllëza vritet njëra, ajo do të zhduket e tëra.” Pra u vra koka Teme Sejko, do të vritej dhe djali dhe gruaja e tij do hidhej nga kati i katërt dhe Rajmondi do përfundonte në burg. Ishte shumë me rrezik kjo shprehje aty.
KËRKOHET NJË ARMIK: TEME SEJKO PËRTEJ VDEKJES
Elona Baçi, AIDSSH
Teme Sejko, kundëradmiral i Flotës Detare Shqiptare në vitet ’60, u bë kurbani i radhës nga pushteti komunist vetëm pak kohë përpara daljes së Shqipërisë nga Traktati i Varshavës. Kundëradmirali, në majën e karrierës ushtarake e politike shqiptare gjatë Luftës së Ftohtë, ka dritëhije të forta jo vetëm se si u përzgjodh drejt “gijotinës”, por edhe për atë çfarë ndodhi shumë vjet pas ekzekutimit të tij.
Ushtaraku i lartë me origjinë çame, edhe pse ishte lidhur me Partinë Komuniste/Partinë e Punës që gjatë kohës së luftës dhe pas saj, do të kishte të njëjtin fat si ai i kundështarëve politikë të komunizmit, të cilët u dënuan, ekzekutuan dhe familjet e të cilëve u përndoqën.
Ky shkrim është nxitur nga njohja me sagën e persekutimit të familjes Sejko[1], si dhe me dokumentacionin e gjendur në arkivin e ish-Sigurimit të Shtetit në AIDSSH, veçanërisht pas konsultimit të njërës prej tyre. Dosja i përket vitit 1982-1983 dhe dokumenton një hetim operativ të nisur nga dy informacione që i kishin ardhur Enver Hoxhës, sipas të cilave Teme Sejko ishte parë i gjallë në një qytet (Tepelenë) dhe në një burg në Shqipëri. Nisur nga ky hetim do të përpiqemi të shpjegojmë raportin e pushtetit politik me të ashtuquajturit “armiq të popullit” jo vetëm në të gjallë të tyre, por edhe me trupat e vdekur, të ekzekutuar dhe të zhdukur.
Sfondi historik
Nga pikëpamja e marrëdhënieve ndërkombëtare, Shqipëria e viteve ’60 gjendjej mes gjysmëizolimit dhe izolimit të plotë. Që prej fundit të Luftës së Dytë Botërore (LDB) Shqipëria bënte pjesë në kampin socialist dhe prej vitit 1956 ishte pjesë e Traktatit të Varshavës, një aleancë politike e ushtarake e vendeve të kampit socialist si kundërpërgjigje ndaj themelimit të NATO-s. Edhe pse Shqipëria u shfrytëzua nga ish -Bashkimi Sovjetik – në kuadrin e Traktatit të Varshavës – për shkak të pozicionit të saj strategjik, për zhvendosjen e një pjese të forcave ushtarake detare në Mesdhe, gjithçka ndryshoi që me vdekjen e Stalinit. Pas ndryshimit të kursit politik të BS me ardhjen e Hrushovit në krye, marrëdhëniet mes Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik, lidhur me politikat e saj gjysmëliberale dhe vërejtjet që i kish bërë Shqipërisë mbi aspekte të ndryshme të drejtimit politik, ekonomik dhe ushtarak të vendit, do të lëkundeshin gjithnjë e më tepër. Këto tensione të vazhdueshme lidhur me pozicionin politik të Shqipërisë pasqyroheshin në mënyrë periodike me partnerët dhe me luftën politike brenda vendit.
Karriera
Prania ushtarake sovjetike në bazat ushtarake detare pikërisht përballë vendosjes së trupave të NATO-s në brigjet italiane e bënte Shqipërinë një faktor me potencial ushtarak në Luftën e Ftohtë, e për pasojë, edhe ushtarakët që bashkëpunonin në këtë fushë, shumë të rëndësishëm jo vetëm për Ushtrinë, por edhe për politikën.
Në vitin 1960 Teme Sejko mbante gradën e kundëradmiralit të Flotës Detare Shqiptare. Ai kishte mbi supe një karrierë të shkëlqyer ushtarake: gjatë luftës bashkëkomandant i çetës “Çamëria” (1942) duke dalë prej saj me gradën “major”; shef i shtabit të korpusit të Gjirokastrës (1947), oficer në ministrinë e Mbrojtjes (1955) dhe komandant i parë i bazës ushtarake të Vlorës (1958); ndërkaq kishte ndjekur akademinë “Frunce” në BS (1946) dhe Akandeminë e Shtabit “Voroshillov” në Moskë (1955). Në prag të rifillimit të studimeve ushtarake në Moskë, në mënyrë të papritur, arrestohet pikërisht në zyrën e Ministrit të Mbrojtjes në korrik të vitit 1960, si pjesëmarrës dhe drejtues i “Grupit armiqësor çam” dhe dënohet me vdekje me pushkatim pas 11 muajsh hetimi dhe gjykimi, në maj të vitit 1961. Teme Sejko, hallkë e zinxhirit të pushtetit diktatorial komunist, kthehet në një kurban të marrëdhënieve të acaruara shqiptaro-sovjetike dhe në viktimë të mekanizmit që ha veten e vet për të mbijetuar. Ai ekzekutohet nga ata që vite me vonë do të kishin radhën për t’u shpallur armiq dhe që do të vijonin me zinxhirin e eliminimeve brenda llojit. Trupi i tij i gjymtuar u varros në një varr të paidentifikuar dhe nuk është gjetur ende.
Pushteti dhe “armiku objektiv/armiku i klasës”
Si një element i brenshëm i mekanizmit të shtetit totalitar, Teme Sejkos i vjen radha për t’u kthyer në atë që Hannah Arent do ta quajë “armiku objektiv”. Sipas saj, sistemet totalitare ndërtohen në atë mënyrë që ligji i vrasjes me të cilin ata marrin dhe ushtrojnë pushtetin, do të mbetej ligj lëvizëz, edhe sikur ta bënin të gjithë njerëzimin t’u nënshtrohej atyre.( Arent: 2002, f.587) Nëpërmjet ideologjisë, -thotë Arent-pushteti ka nevojë për ta përshtatur secilin si për rolin e ekzekutorit, ashtu edhe të viktimës.
Siç përshkruhet dhe parashikohet edhe në teoritë e totalitarizmit, ashtu edhe në raportimet e 20 vjetëve më vonë, ish-funksionarë të rëndësishëm shtetërorë, të cilët kishin marrë pjesë në procesin e ekzekutimit të Teme Sejkos, të gjithë ishin shndërruar në “Ish” apo edhe në të dënuar e pushkatuar si: Beqir Balluku (ish-Ministri i Mbrojtjes), Kadri Hazbiu (ish-Ministri i Brendshëm), Mihallaq Ziçishti (ish-zv.Ministri i Brendshëm), Feçorr Shehu (ish-zv.Ministri i Brendshëm), dhe kishin marrë tanimë statusin e armikut të popullit.
Kategoria e armiqve objektivë i bën të mbijetojnë armiqtë e parë…armiq të rinj objektivë zbulohen sipas rrethanave të ndryshme; …zgjedhja e kategorive nuk është tërësisht arbitrare: meqë përdoren për qëllime propagandistike jashtë, ato duhet të duken të besueshëm si armiq të mundshëm.
Gjyqi i tij publik, i inskenuar pas thuajse një viti, sipas këtij parimi, realizohet me një armatë të indoktrinuarish. Edhe në rastin e Teme Sekjos – të indoktrinuarit ndërtojnë dëmin “objektiv” duke dëshmuar “për hir të çështjes”. Ndaj, parë nga mënyra se si u ndërtua akuza dhe u zhvillua gjyqi, është krejtësisht e kotë të provohet i ashtuquajturi “komploti çam”.
Pushteti dhe trupi i vdekur
Jo vetëm në rastin e Teme Sejkos, por veçanërisht në këtë rast, pushteti totalitar shtriu kontrollin jo vetëm mbi jetën, por edhe mbi vdekjen. Trupi i vdekur dhe ato çka mbetën prej tij u pa e nevojshme të provonin edhe pas 21 vjetësh vdekjen e tij. Nëpërmjet mekanizmit të Sigurimit të Shtetit dëshmohet se si çdo legjendë urbane mund ta kthejë pushtetin totalitar në paranojak, aq sa të kërkojë të trazojë edhe eshtrat e “armikut”, pas kaq shumë vjetësh, me qëllim që asnjë legjendë, sado e zbehtë, të mbizotëronte përballë “pushtetit të hekurt”.
Në kontestin politik të regjimit komunist në Shqipëri, ekzekutimet apo vdekjet në burg, kishin si pasojë edhe mosnjoftimin në kohë të familjes për jetën e humbur dhe moskthimin e trupit të vdekur. Nisur mbi keto rezultate, mungesa e një trupi për familjen, që t’i bëjë nderimet e fundit – sipas konventës së OKB-së mbi personat e zhdukur, e drejta ndërkombëtare i cilëson ata si persona me statusin e ‘të zhdukurit’[2] dhe Shqipëria numëron rreth 6000 të zhdukur[3] (të ekzekutuar e të vdekur në burgjet komuniste).
Për të kuptuar sjelljen e pushtetit me trupin e vdekur, në rastin konkret atë të Teme Sejkos, na vijnë njohja me teorinë e nekropolitikës dhe nekroposhtetit që lidhet me kontrollin mbi trupat e vdekur dhe përdorimin e tyre për të përhapur frikën, duke i kthyer ata në të gjallë të vdekur. Në mënyrë të pazgjidhshme trupi i vdekur ka lidhje me të gjallët dhe trajtimi që i bëhet trupave të vdekur lidhet edhe me sigurinë apo pasigurinë e të gjallëve. Në këtë mënyrë trupat e vdekur kanë aftësi të projektojnë te të gjallët forma identiteti (Këlliçi: 2023, f.11).
Sipas historianit dhe teoricienit të politikës, Achilles Mambe, sovraniteti lidhet me të drejtën për të vrarë, si forma fundore e kufizimit dhe kontrollit të trupit nga bartësit e pushtetit, që përcaktojnë kush vdes dhe kush jeton. Në këtë mënyrë pushteti përdor, ose do të lë të kuptojë se do të përdorë jo në formë simbolike, por në perspektivën e asgjësimit masiv të personave duke krijuar botë-vdekje, pra duke shantazhuar popullsitë në kushtet e jetës që i japin këtyre të fundit statusin e të gjallëve të vdekur.
Moskthimi i kufomës pas ekzekutimit, apo gjatë kryerjes së një krimi (p.sh. arratisje, rezistencë për t’iu larguar me forcë forcave të armatosura, etj.) ishte sanksionuar edhe në akte normative[4]. Për fat të keq, familjet e ‘armiqve të popullit’, të cilët vuanin dënimet në burgje apo paraburgim i përjetonin humbjet e trupave pa u njoftuar për dënimin apo ekzekutimin e tyre.[5] Kjo praktikë kish filluar qysh në vitet e para, atëherë kur ndodhnin vdekjet që në paraburgim, në dhomat e hetuesisë (Qemal Draçini (1946), Muzafer Pipa (1946)[6], etj.) dhe gjatë dekadave të errëta totalitare u kthye në normë. Asnjë dëshmi nuk tregon për të drejtën për të kërkuar kufomën pas ekzekutimit. Për familjarët, por edhe njerëzit rreth tyre, hidhërimi për njeriun e dashur që kishte humbur jetën shoqërohej edhe me frikën e vazhdueshme për të ardhmen e familjes. Trupi i vdekur kështu, të cilit nuk i dihej vendndodhja, kontakti me të cilin për hir të përkujtimit mbetej abstrakt, vijonte të kishte ndikim në pesekutimin e familjes së mbetur. Dënimi, ekzekutimi, mosvarrimi pranë familjes ishin procedura të standardizuara për armiqtë politikë në Shqipërinë komuniste. Për pushtetin kjo ishte një sjellje prej padroni deri në pasvdekjen e trupit, ndërsa familja mbetej me dhimbjen dhe brengën se nuk kishte një varr për të përkujtuar.
Ekzekutimi i parë dhe i dytë i Teme Sejkos
Teme Sejko u dënua në maj të vitit 1961[7] dhe u ekzekutua disa kohë më vonë[8]. Edhe pse ai kishte pranuar akuzën, jo vetëm që nuk pati një dënim më të lehtë, por u dënua me dënim kapital, me pushkatim. Familja nuk u njoftua dhe nuk u lejua të ndahej përpara vdekjes.
Procedurat e ruajtjes, të izolimit dhe ekzekutimit të tij nuk do të dokumentohen dhe nuk do të bëheshin të njohura, sikur 21 vjet më pas, më 1982, të sinjalizohej E. Hoxha për disa thashetheme që qarkullonin se kishin njohur T. Sejkon në një qytet dhe një burg në Shqipëri. Jo vetëm Temen në fakt, por edhe Tahon, vëllain e tij më të madh, të arrestuar të në të njëjtën ditë me të, thuhej se e kishin parë të përhumbur në ambiente ambulatore/spitalore, ndoshta pre e nënshtrimit të eksperimenteve mjekësore.(Polovina: 2023, f. 35) Ekzekutimi dhe zhdukja do të synonin edhe harresën e cila do të ishte një tjetër dënim mbi mbetjet njerëzore. Esenca e ekzekutimit nuk ishte vetëm pushimi i jetës së kundërshtarit, por edhe eliminimi i mbetjeve fizike, fshehjes së trupave të vdekur. (Këlliçi: 256, 2023)
Një shënim i diktatorit E. Hoxha mbi letrën e dërguar me dyshimin se ishte shfaqur Teme Sejko, nisi një hetim të plotë mbi personat, që kishin marrë pjesë në ruajtjen, shoqërimin, ekzekutimin dhe vendin e varrosjes, si dhe hollësira mbi ngjarjen.[9]
Pikërisht në këtë dosje të ish-Sigurimit mbi vërtetimin e vdekjes dhe kërkimin e eshtrave si provë e vdekjes së tij, gjejmë gjithçka që mungon njëzet vjet më parë: nga njëra anë, mënyrën dhe vendin sesi dhe ku u ekzekutua, dhe nga ana tjetër domosdoshmërinë për të mbajtur gjallë armikun e vdekur. Gjithashtu sa më tepër dokumentohet hetimi për vërtetimin e vdekjes së tij, aq më pak e dokumetuar është procesi i ekzekutimit (mungon procesverbali i ekzekutimit, nuk është dokumetuar prania e prokurorit, mjekut ligjor, nuk janë marrë shënim fjalët e fundit të tij, etj.)
Hollësitë e mënyrës së ekzekutimit janë bërë të njohura edhe më parë për publikun, dhe nuk do të jenë pjesë e këtij shkrimi. Ajo që do të mundohemi të shpjegojmë është mënyra sesi regjimi, nëpërmjet mekanizmave të Sigurimit të Shtetit do të përballet me faktin e vdekjes dhe nevojën për ta provuar atë.
“Shoku Hekuran,
Çdo gjë po na dëgjojnë veshët! Duhet pyetur ku është varrosur dhe duhet hapur varri…”
Shënimi i E.H.:
Pse duhej që të vërtetohej edhe një herë vdekja e Teme Sejkos, një vdekje e ndodhur mbi 20 vjet më parë dhe e njohur publikisht. Aq më tepër që hetimi do të ishte i fshehtë dhe rezultatet e hetimit sekrete. Rezultatet nuk do të bëheshin publike dhe do t’i viheshin në dispozicion vetëm udhëheqësit dhe drejtuesve të rinj të Ministrisë së Brendshme. Nga ana tjetër, në ata 20 vjet politika e këtij vendi të vogël dhe të izoluar kish eleminuar me radhë ministra e zv.ministra të brendshëm (Beqir Balluku, Kadri Hazbiu, Feçorr Shehu, Mehmet Shehu) e funksionarë të tjerë të shpallur armiq. Sidomos ishte eliminuar (vetëvrarë) Mehmet Shehu, kreu 2 i shtetit shqiptar (ish-kryeministër i Shqipërisë) duke e lënë Enver Hoxhën me psikozën e armikut të kudogjendur, ndërsa vendin me psikozën e rrënjosur të frikës. A ishte vallë e tepërt, të pyeteshin dhe të dokumentohej çdo dëshmi e çdo dëshmitari që e kishte parë ditët dhe orët e fundit Teme Sejkon. Në mungesë të një dokumentacioni që pasqyron aktin e ekzekutimit, me togën, prokurorin, mjekun ligjor, u pyetën të gjithë ata që e kishin ekzekutuar. Ka mbi 20 informacione, deklarata, shënime operative dhe procesverbale lidhur me procesin e hetimit, dëshmitarët, gërmimet dhe konkluzionet. Pikërisht nëpërmjet këtij hetimi dhe këtyre raporteve mësojmë mbi atë boshllëk që zakonisht gjendet në dosjet e ish-Sigurimit, atë që nuk raportohet lidhur me keqtrajtimin e të dënuarit apo të mënyrës së ekzekutimit, por që e mësojmë me mjete të tërthorta. Është një rast shumë i veçantë dhe i rrallë dokumentimi i torturës dhe i përdhosjes së një kufome nga ana e ish-Sigurimit.
Në fund do t’i vinte radha trupit; ishin mbetjet trupore që duhet të përgënjeshtronin thashethemnajën për T. Sejkon e gjallë. Ishte vdekja që do të vërtetonte jojetën.
Pas identifikimit të zonës ku mbahej mend nga dëshmitarët se ishte varrosur, janë bërë gërmime në një hapësirë të gjerë, në dy zona gërmimi përgjatë 5 muajve (nëntor 1982-mars 1983). Vendi i varrimit ishte identifikuar në Dajt, buzë rrugës dhe para disa vjetësh ishte bërë një zgjerim i asaj rruge, por ushtarët që kishin punuar për hapjen e saj nuk kishin gjetur eshtra. Janë bërë disa gërmime: i pari në nëntor, 15 metra gjatësi, 6 metra gjerësi dhe 2 metra thellësi; i dyti me përmasa 39mx21mx29mx11m; i treti i takon Ndërmarrjes Gjeofizike, e cila bëri gërmime në bazë të kontrollit të zonës; gëmimi i katërt u bë duke hapur 18 kanale gjatësore dhe 11 kanale tërthore me një diferencë kanali 0.7-1.2m, me gjerësi 0.7m dhe thellësi 1.5 deri në taban. Gërmimet e fundit janë përshkruar me saktësi me fjalë dhe në formë skice.
“Mirë që nuk është parë i gjallë, por nuk ne nuk po e gjejmë as të vdekur” është shënimi me shkrim dore në krye të informacionit “Mbi verifikimin e së dhënës për parjen e armikut Teme Sejko në Tepelenë”[10] . Ky shënim dhe informacioni mbi gërmimet, këmbëngulja nga njëra anë e dëshmitarëve të ekzekutimit dhe mosgjetja e mbetjeve trupore pas kaq kohë gërmimesh, është nevoja për të konfirmuar edhe një herë eliminimin e armikut.
Eliminimi i armikut shihej si e domosdoshme për ripërtëritjen e trupit të shëndoshë të Partisë. Si një çiban i infektuar, ai hiqej tërësisht dhe eliminohej. Kjo goditje përhapej në rrathë tek të afërmit dhe rrethi shoqëror, të cilët ishin pjesë që përjashtoheshin gjithashtu nga aktiviteti shoqëror normal, të cilët largoheshin nga ambienti familjar, shoqëror dhe profesional, duke u izoluar në vende të largëta. Ndërsa trupi ishte zhdukur dhe për të nuk guxohej të flitej madje edhe nga familja, kujtimi i tij si armik duhej të mbetej gjallë.
Vdekja e Teme Sejkos përfshiu edhe vdekjen e dy vëllezërve të tij, Taho dhe Sulo, si dhe shpërndau një hijen e saj edhe tek e gjithë familja Sejko që mbeti pas. 13 vjet më vonë, armiku do të rishpikej sërish në familjen Sejko: djali i tij, Sokoli, 23-vjeçar do të shpallej armik dhe do të dënohej me pushkatim. Rreth një vit më vonë, e shoqja, Shpresa, e dëshpëruar nga vdekja e Sokolit, do t’i jepte fund jetës duke u hedhur nga kati i katërt i pallatit të banimit. Dhe po atë ditë, djali i mbetur, Rajmondi, do të ishte “armiku i radhës”, i mbijetuari i vetëm, duke mbajtur mbi supe brengën e jetëve të humbura e trupave të pagjetur.
Bibliografia
AIDSSH. Dosje përpunimi, Teme Sejko
Arendt, Hannah. Origjinat e totalitarizmit. Dija, Prishtinë 2002
Aries, Philippe. Historia e vdekjes në Perëndim. Pika pa sipërfaqe, Tiranë 2015
Asambleja e përgjithshme e OKB-së. Konventa ndërkombëtare e OKB-së “Për mbrojtjen e të gjithë personave nga zhdukjet me forcë”, miratuar me ligjin nr. 9802, datë 13.9.2007. Fletore Zyrtare nr. 125, datë 27.09.2007.
ICMP. Albania, missing persons from the communist era: a needs asssement. General Sarajevo, 2 March 2021 https://icmp.int/wp-content/uploads/2021/03/icmp-gr-wb-152-6-W-doc-albania-missing-persons-from-the-communist-era-a-needs-assesment.pdf
Këlliçi, Klejd. Një varrim për çdo regjim, Përdorimi politik i trupit të vdekur në Shqipëri. Berk, Tiranë 2023
Polovina, Ylli. Ringjallja e Sejkove. Arte Graphic, Tiranë 2023. Smaçi, Etleva. Shqipëria në Traktatin e Varshavës (1955-1968). UETPRESS. Tiranë 2023.
[1] Polovina, Ylli. Ringjallja e Sejkove. Arte Graphic, Tiranë 2023.
[2] Konventa ndërkombëtare e OKB-së “Për mbrojtjen e të gjithë personave nga zhdukjet me forcë”, miratuar me ligjin nr. 9802, datë 13.9.2007, botuar në FZ nr. 125, datë 27/09/2007.
[3] https://icmp.int/wp-content/uploads/2021/03/icmp-gr-wb-152-6-W-doc-albania-missing-persons-from-the-communist-era-a-needs-assesment.pdf
[4] Udhëzimi i Ministrit të Punëve të Brendshme nr. 01-90, datë 08.06.1983, në pikën 3 të të cilit përcaktohet:
“Nuk jepet kufoma e personit që vritet gjatë kryerjes së një krimi, ose pas kryerjes së tij, në përpjekje, rezistencë ose duke u larguar për t’i shpëtuar kapjes nga forcat tona ose nga populli, si në rastet e arratisjes në kufi, bandave të armatosura, kriminelë të arratisur, grabitjeve, vjedhjeve të objekteve me rëndësi ekonomike.
Personat e vdekur, për të cilët nuk lejohet dhënia e kufomës, varrosen në vende të caktuara posaçërisht në bashkëpunim me organet e pushtetit dhe mbahet evidencë e rregullt sipas modelit të miratuar dhe skemë (hartë topografike) e posaçme për vendin e varrimit. Në kokën e varrit të vendoset një tabelë në të cilën të shkruhet vetëm numri i regjistrit të tij.”
[5] Sipas dëshmive të shumta të të afëmve të dënuar, ata e mësonin vdekjen e njeriut të tyre në burg, vetëm atëherë kur në vizitën e radhës, polici i rojës u kthente ushqimin e përgatitur duke i dhënë e lajmin e hidhur. Një fat i tillë i ndodh edhe 13 vjet më vonë, kur gjyshja i dërgon ushqim djalit të Teme Sejkos, të dënuar me vdekje me pushkatim, oficeri i rojës i kthen ushqimet dhe rrobat sepse nuk i nevojiteshin më pasi Sokoli kishte vdekur.
[6] https://kujto.al/njeriu-qe-nuk-i-vjen-shqiperise-ne-te-pakten-75-vjet/
[7] Vendimi i Gjykatës së Lartë nr. 5, datë 27 maj 1961
[8] Nga dëshmitë e atyre që kanë marrë pjesë në ekzekutim ka mospërputhje lidhur me periudhën nga marrja e vendimit të dënimit deri ditën e ekzekutimit. Sipas dëshmisë së familjes, certifikata e vdekjes së Teme Sejkos mban si datë vdekjeje datën 31 maj.
[9] Sipas shënimit operativ datë 1.11.1982 lihen këto detyra: 1. Të saktësohet se kur është shënuar data e pushkatimit të Teme Sejkos; 2. A është bërë hetim operativ pas dënimit të Teme Sejkos, sa kohë është bër, nga kush është bërë, ku është dokumenti i ekzekutimit të tij; 3. Kush ka marrë pjesë në ekzekutimin e tij, me emër; 4. A ka procesverbal mbi fjalët e fundit të Teme Sejkos në momentin e pushkatimit. Nga njerëzit që kanë qenë aty , të pyeten se çfarë kanë thënë; 5. Ku është vrarë Teme Sejko. Të saktësojnë vendin dhe të pyesin edhe të parëndësishmin; 6. Mbasi të saktësohet vendi, të gjenden kockat dhe me qëllim që të mos biem në dizinformim, të saktësojmë shkencërisht (me ekspertizë) që janë kockat e Teme Sejkos.
[10] AIDSSH. Dosje përpunimi, Teme Sejko
MBI KOMPLOTIN ANTIPARTI ÇAM TË TEME SEJKOS
Halit Shabani, historian
Deri tani, që nga viti 1961, kur u dënua grupi i ashtuquajtur antiparti çam i Teme Sejkos, janë shkruar shumë artikuj gazetareskë, libra, dokumentarë televizivë, biseda televizive etj.
Në analizat e realizuara nga gazetarë, historianë e politikanë, rezulton i dyzuar mendimi: ishte grup i strukturuar antiparti për rrëzimin e partisë shtet apo një trill i realizuar nga Ministria e Brendshme shqiptare prej kreut të saj Kadri Hazbiu, me urdhër të Enver Hoxhës. Besnikët e partisë shtet jo vetëm deri në 1990-ën, kur u shndërrua sistemi nga ai socialist në kapitalist, por mjerisht edhe deri sot, mbrojnë grupin tradhtar antiparti çam të drejtuar nga Teme Sejko. Kur u bë gjyqi madhor dhe u shpallën tradhtarët, u hodh baltë jo vetëm mbi anëtarët ku dominonte origjina çame, por u hodh baltë mbi tërë popullin çam të Shqipërisë së jugut që jetonte në krahinën e Konispolit dhe në tërë trevën e Çamërisë. Propaganda e partisë shtet me tërë arsenalin e pushteteve jo vetëm të Partisë e ministrave të Qeverisë, të komiteteve ekzekutive në rrethe, organizatave të Frontin Demokratik, organizata e gruas, rinisë, sporteve etj., punuan shumë vite rresht për demaskimin e kësaj popullsie. Aq shumë u punua edhe nga Ministria e Jashtme dhe Ambasadat Shqiptare jashtë, sa ky grup puçist u njoh deri në Amerikë e larg në Australi, Amerikën Latine etj.
Kur u projektua ky grup puçist?
Historia e zhvilluar e tij nis që në 1957, kur në Tiranë erdhi informacioni se zbulimi amerikan, kishte dy burime të informacionit, në zonat Konispol e Devoll. Atëherë regjimi komunist inskenoi apo krijoi “grupin çam” të drejtuar nga Teme Sejko. Gjykata e Lartë dha vendimin në 27 maj 1961 me dënimin me vdekje të 4 personave: Teme Sejko, Tahir Demi, Abdyl Resuli dhe Hajri Mane. Meqenëse pjesa dërrmuese e këtij grupi ishte nga Konispoli e Çamëria, ia dhanë emrin “Grupi çam antiparti i Teme Sejkos”. Propaganda e Partisë shfaqi mosbesim për tërë popullin çam në rang vendi, si çështje etnike, aq sa u përhap fjala çamërit e pabesë. Rastet janë me mijëra se si na përçmonin. Mbaj mend një rast që më ndodhi në vitin e parë të shkollës së lartë, në 1969, kur një shoqe e grupit doli para dhe tha: “E dini që në mesin tonë kemi një çam….?” Pëllumb Xhufi shoku im i tha: “Çamët janë shqiptarët e jugut. Ne kemi mes nesh edhe grekë por janë miqtë e shokët tanë”.
Kudo ku ishin çamët nëpër Shqipëri u përbuzën dhe u nëpërkëmbën. Nga Konispoli ishin kryetarët e këtij grupi, përveç Teme e Taho Sejkos, Tahir Demit, që u rritën në Konispol me origjinë nga Filati, Hajri Mane, Jonuz Purrizi, Asllan Qeliu, Shaban Ademi, Izet Osmani.
Konispoli u shndërrua prej alibisë së Ministrisë së Brendshme vendi i mbledhjeve të grupit puçist, pranë kufirit dhe krerët e tyre u akuzuan si tradhtarë dhe spiun të shtetit fqinj Greqisë, Rusisë, Italisë dhe CIA-s amerikane. Preteksti u gjet kur Nikita Hrushovi kreu i shtetit rus, erdhi për 12 ditë në Shqipëri nga 25 maj deri në 4 qershor 1959. Midis këtyre ditëve ndodhi një ngjarje kur Enver Hoxha, çoi për vizitë në qytetin antik të Butrintit N. Hrushovin. Atje, grupi i shoqërimit përbëhej edhe nga komandanti i Flotës Detare Shqiptare, kundëradmirali Teme Sejko. Ndërhyrja e parë në Butrint ishte kur Hrushovi mori pranë këtë admiral për ta përkthyer shpjegimin, dhe jo përkthyesin. Po ashtu në Qafën e Manastirit ndaloi ekspertin dhe i tha Teme Sejkos: “Këtu ku është pika më e afërt e detit me liqenin, do të ndërtojmë kanal nënujor që të vendosim flotën detare të përbashkët.” Ai e mbante pranë Teme Sejkon dhe tha: “Sa të keni Teme Sejkon, Shqipëria nuk pëson gjë. Për këtë, nëse ishin të vërteta, kam pyetur dy kryetarë kooperative të krahinës sonë që ishin në prezencë.
Këtu u përforcua bindja e udhëheqësit shqiptar, pasi u bë xheloz nga afrimi i Teme Sejkos nga Hrushovi dhe bëhej rrëzimi i tij. Sapo shkoi në Tiranë thirri Ministrin e Brendshëm Kadri Hazbiu dhe i dha urdhër për krijimin e Grupit Antiparti Çam. Në këtë mënyrë grupi antiparti çam ishte një trillim, një sajesë, por që ende nuk po pranohet nga organet drejtuese të shtetit shqiptar. Nga të gjithë të akuzuarit, vetëm Teme Sejko nuk ka pranuar këto sajesa dhe e kanë vrarë duke mos dalë në gjyq. Të tjerët pranuan sepse e lidhën aktivitetin që do të pranonin dëshmitë, me faljen e jetës. Ky grup u sajua se shumë çamë u vranë në krye të pushtetit: në Tiranë, Durrës, Fier, Elbasan dhe partia nuk kishte siguri për ta. Po kush na bind neve tjetër se ky shtet ishte një grup i sajuar: 1) Në organet shtetërore shqiptare janë shprehur tradhtarë, por ndaj tyre nuk jepet dëshmi dhe pagesë si të përndjekur e të vrarë nga drejtësia. 2) Unë jam njohur me të birin e Teme Sejkos, Edmondin, dhe më ka thënë: “As organet kompetente greke dhe as ato amerikane nuk më kanë dhënë dokument që babi im ishte agjent i tyre”. Këtë e ka bërë publike dhe në televizionet shqiptare para disa ditëve. Kalvari i vuajtjeve, persekutimeve, internimeve, vazhdoi jo vetëm ndaj familjarëve të atij grupi por edhe të nipërve e mbesave sot. Kjo duket si një luftë të re klasash për mbarë vendin tonë, me forma nga më të ndryshmet si: mbyllja e rrugës, për mosmarrje burse, në punë, e deri në varfëri të familjeve të persekutuara në veçanti në 1961 – 1990 edhe pas 1992, 1997 dhe me forma të tjera edhe sot. Por një tregues është më i fuqishëm nga historia që ka kaluar vendi jonë janë shekujt e fundit. Popullsia e trevës së Çamërisë, e krahinës së Konispolit, ka bërë një histori mbi të tjerat me drejtuesit dhe udhëheqësit e kryengritjeve popullore, familjet dhe fiset e mëdha. Mbi të gjitha janë disa që dallohen dhe hyjnë tek SAGA. Ata janë Saga e Dinenjve dhe saga e Sejkove e Demi.
Lavdi trimërisë, drejtimit, kulturës dhe guximit të këtyre dy fiseve të mëdha në zinxhirin e historisë ndriçuese të tyre, jo vetëm në Çamëri, por në rang kombëtar!
Origjina e familjes Sejko
(Alban Velo, shkolla “Bido Sejko”, Konispol)
Duke iu referuar dëshmive historike origjina e Sejkove është nga Filati i Çamërisë.
Teme Sejko ishte fëmija i pestë i Mehmetit dhe Shyqyrahes. Katër fëmijët e tjerë ishin Nurie, Merushe, Taho dhe Sulo. Katër fëmijët: Nurie, Merushe, Taho dhe Sulo lindën në Çamëri, kurse Temja lindi në Konispol. Familja ishte shpërngulur nga Çamëria si pasojë e politikave asimiluese të shtetit Grek. Mehmet Sejko, i shkolluar në gjimnazin “Zosimea” të Janinës, u përpoq që dhe fëmijët t’i arsimonte. Edhe pse me ekonomi jo të mirë, ai i regjistroi të pestë fëmijët në konviktin “Çamëria” në Sarandë. Ky konvikt ishte hapur nga qeveria e Ahmet Zogut për fëmijët e ardhur nga Çamëria.
Në Sarandë Teme Sejko kreu arsimin bazë. Vitet e gjimnazit i kreu në Gjirokastër, Korçë dhe Tiranë. Me pushtimin e Shqipërisë nga Italia fashiste më 7 prill 1939 Teme Sejko radhitet në lëvizjen komuniste të kohës dhe grupet komuniste që vepronin ilegalisht.
Veprimtaria e Teme Sejkos gjatë periudhës 1943-1960
Më 2 shkurt 1943 në fshatin Markat të Konispolit u krijua çeta “Çamëria” me komandant Haki Rushiti. Teme Sejko ishte themelues i çetës “Çamëria” që në ditën e krijimit. Çetë e cila më vonë do të kthehej në “Batalioni Çamëria” me kulmin e veprimtarisë së saj në luftën 55-ditore të Konispolit 5 gusht – 28 shtator 1943.
Në gusht të vitit 1943 Teme Sejko u inkuadrua në Brigadën e Parë Sulmuese që drejtohej nga komandant Mehmet Shehu. Në Kongresin e Përmetit, 24 maj 1944, Teme Sojko mori gradën “Major”. Ishte në moshën 22 vjeç. Pas çlirimit të Shqipërisë Teme Sejko u bë pjesë e Ministrisë së Mbrojtjes. Në këtë periudhë u njoh me bashkëshorten e tij Shpresën, punonjëse në Ministrisë e Mbrojtjes. U martuan në vitin 1947. Në vitin 1946 Teme Sejko shkon në Bashkimin Sovjetik, në Moskë për të ndjekur Akademinë “Fronze”, kurs për oficerët me grada të ulëta. Në vitin 1955 shkon në Akademinë e Shtabit “Voroshillov” në Bashkimin Sovjetik në Moskë. Në këtë Akademi studioi deri në vitin 1957. Studimet i përfundoi me rezultate të shkëlqyera me “Medalje ari”. Në vitin 1958 emërohet Komandant i Parë i Bazës Detare të Traktatit të Varshavës në Vlorë, detyrë në të cilën qëndroi deri në vitin 1960. Në vitin 1959, me vendim të Presidiumit të Kuvendit Popullor, Teme Sejko merr gradën “Kundëradmiral”.
Dënimi i Teme Sejkos dhe i elitës çame
Duke iu referuar të dhënave historike dhe dëshmive që jepen në librin “Ringjallja e Sejkove”, dënimi i Teme Sejkos dhe i çamëve ishte një skenar i mirëmenduar dhe mirorganizuar nga Sigurimi i Shtetit dhe pushteti i kohës.
Duke iu referuar Radio Titogradit: Gjyqi ndaj Teme Sejkos dhe elitës çame ishte një gjyq i inskenuar – në gjyq të akuzuarit pranojnë çdo akuzë, vetakuzohen, hedhin akuza ndaj pjestarëve të tjerë të grupit. Ajo që është më absurde në këtë gjyq është mbajtja e bllokut të shënimeve nga çdo i akuzuar. Ky fakt nuk është i vetmi që tregon se gjyqi është i sajuar. Fakti tjetër na vjen nga punimet e Kongresit të IV të Partisë së Punës dhe më 13 shkurt 1961, tre muaj para gjyqit të Teme Sejkos dhe elitës çame (grupit çam). Në këtë kongres, sekretari i parë i Partisë së Punës Enver Hoxha do të deklaronte:
“Jugosllavia titiste, së bashku me aleaten e saj Greqinë, në koordinim me flotën e Vl amerikane me detin Mesdhe komploton kundër lirisë, pavarësisë dhe sovranitetit tonë. Dy fuqitë, Jugosllavia me Greqinë, në bashkëpunim me disa tradhtarë brenda vendit dhe të arratisur në Jugosllavi dhe Greqi në bashkëpunim me flotën Vl Amerikane në Mesdhe kishin organizuar disa muaj më parë komplotin kundër Shqipërisë. Ky komplot i sajuar u përdor për ti treguar Bashikimit Sovjetik me të cilin marrëdhëniet ishin acaruar, se ne nuk kemi asnjë aleancë me Amerikanët. “Prandaj na lini të qetë në punën tonë”.
Teme Sejko u dënua me vdekje me pushkatim më 31 maj 1961. Në arkiva nuk ekziston procesverbali i pushkatimit.
Kalvari i familjes së Teme Sejkos
Familja e mbetur e Teme Sejkos, Shpresa bashkëshortja dhe dy djemtë, Rajmondi dhe Sokoli u internuan në qytetin e Beratit. Edhe në internim ata i ndoqi presioni i vazhdueshëm nga pushteti i kohës. Gjithmonë cilësoheshin si familja e armikut të popullit.
13 vjet pas dënimit të Teme Sejkos do të fillonte një gjyq i ri i sajuar dhe i mirëmenduar kundër djalit të vogël Sokol Sejkos. Në 24 janar 1974 nën akuzën e hedhjes në erë të Kombinatit të Tekstileve “Mao Ce Dun” vepër e rëndësishme e ekonomisë socialiste, Sokol Sejko u dënua me vdekje me pushkatim. Pas vdekjes së Sokolit, nëna e tij, Shpresa, në gjendje të rënduar shëndetësore, vendosi të vetëvritej duke u hedhur nga kati i katërt i pallatit ku banonin në Berat. Djali i vetëm i mbijetuar Rajmondi nuk do të shpëtonte pa u dënuar. Ai u arrestua dhe u dënua me 8 vjet në burgun e Spaçit. Pas tetë viteve burgim u internua në fshatin Kutalli të Beratit. Në internim u përball me presione të shumta deri në demaskim. Internimi i Rajmondit zgjati deri në 29 dhjetor 1989. Në këtë vit përfundon kalvari i familjes së Teme Sejkos me tre anëtarë të vdekur dhe një i mbijetuar.
Ringjallja e Sejkove
Pas rënies së sistemit komunist Rajmond Sejko u njoh dhe u martua me Yllkën. Ata janë prindër të tre fëmijëve, një djalë dhe dy vajzave. Djali Teme Seko (Teme Junior) vajza Didari Junior në emër të gjyshes nga ana e nënës dhe vajza Shpresa e lindur në Amerikë në emër të nënës Shpresa Sejko. Djali i Rajmondit, Teme Junior Sejko, ringjalli Sokol Sejkon (Sokol Junior).
Pas dënimeve, internimeve, vdekjes së anëtarëve, për familjen Sejko erdhi ringjallja.
Sarandë
