Filmi “Toka Jonë”, një histori me “kulakë” që ende komunikon të pavërtetat historike
Tiranë, Tetor 2025- Me dëshmitë e djemëve të fisit Syku, Albert dhe David, hodhëm dritë jo vetëm mbi personazhin e famshëm Tuc Maku të filimit Toka Jone’’, por edhe fatit të grave, burrave dhe femijeve të kesaj familje te madhe nga Bregu i Mati, të cilet i njohën të gjitha rrathët e ferrit komunist me përndjekje, internime, burgime, punë të detyruar, izolim shoqeror, mohim të arsimit dhe edukimit dhe tallje publike e përsëritur, në kushtet e mungesës së zërit të tyre për dekada të tëra.
Me ta e nisëm sot rrugëtimin e Klubit të Filmit “Mësojmë nga e Kaluara” në bashkëpunim me Arkivin Qendror Shtetëror të Filmit (AQSHF), një nismë e re edukimi dhe reflektimi mbi mënyrën se si kinemaja e periudhës komuniste iu nënshtrua censurës së regjimit dhe ndikoi në formësimin e kulturës politike, shoqërore duke shtrëmbuar perceptimin mbi të ashtuquajturat reforma të zbatuara ne diktaturë dhe që vijojnë edhe sot e nxisin nostalgji të dëmshme.
Kryetarja e AIDSSH, Dr. Gentiana Sula, theksoi domosdoshmërinë e ndërtimit të mendimit kritik përmes filmave të prodhuar gjatë viteve ’44–’91, duke vënë në qendër konceptin e mendimit historik duke deklaruar “se nuk bëhet fjalë vetëm për fatin e një familjeje apo njollosjen e reputacionit të një individi, por për ngjarje me domethënie të lartë historike, ngjarje që patën ndikim afatgjatë gjatë dhe pas diktaturës.”
Filmi i parë i diskutuar është “Toka jonë”, një vepër e cila trajton reformën agrare dhe kolektivizimin.
“Fakti që një diskutim i tillë mbi filma të komunizmit po ndodh vetëm pas 35 vitesh tregon se ende ka barriera institucionale, klishe dhe stereotipe që duhen adresuar. Filmat e asaj kohe nuk janë vetëm art – ata janë dokumente të një strategjie propagande, një forme të inxhinierisë shoqërore që ndikoi thellë në ndërgjegjen kolektive.
‘Toka jonë’ nuk është thjesht historia e një personazhi; është historia e një familjeje të tërë të përndjekur, e një komuniteti të tërë të stigmatizuar. Përmes këtij Klubi të Filmit, ne synojmë t’u japim brezave të rinj mjetet për të ndarë artin nga propaganda dhe për të kuptuar kostot njerëzore të një sistemi që e shihte individin si ‘kontingjent’ që në lindje.
Historia që shfaqet në këta filma është shumë më e madhe se një episod artistik. Ajo përfshin ngjarje politike, ekonomike dhe shoqërore që kanë lënë gjurmë të thella dhe vazhdojnë të ndikojnë edhe sot. Ndaj detyra jonë është t’i rikthejmë në diskutim dhe t’i dokumentojmë me përgjegjësi.”
Drejtorit të AQSHF, z. Eljan Tanini tha se : “Arkivi i Filmit ruan historinë tonë filmike, një trashëgimi e çmuar që na shërben për të mësuar,. Filmat e së kaluarës mbartin vlera artistike dhe dëshmi të kohës, pavarësisht ngarkesës ideologjike që i shoqëroi. Me Klubin e Filmit te Autoritetit krijojmë një hapësirë ku filmi lidhet me dokumentin arkivor, duke i ndihmuar sidomos të rinjtë t’i lexojnë këto vepra me sy kritik dhe të informuar.’
Anëtari i AIDSSH, z. Gjergj Marku theksoi se “Toka jonë” përfaqëson një shembull tipik të mënyrës se si kinemaja u përdor për të legjitimuar politikat e kohës, duke ndërtuar narrativa të njëanshme që sot duhen lexuar përtej propagandës. Filmi është plot me të pavërteta dhe ne i japim kuptim historisë vetëm kur themi të vërtetën; në të kundërtën nëse nuk e themi atë bëjmë të njëjtën gjë si në diktaturë.
Në analizën e tij historike, studiuesi Xhafer Sadiku, nënvizoi se reforma agrare dhe kolektivizimi, të paraqitura si zhvillim ekonomik dhe social në realitet sollën vetëm goditjen e shtresave të ashtëquajtura të pasura,solli perndjekjen, izolimin shoqëror të tyre, internime, dënime dhe burgime.
Sipas tij lufta e klasave në një shoqëri pa klasa siç propagandonte pushtetit totaliar është terrorizëm.
Studiuesja e artit, znj. Anxhela Çikopano, shtoi se drama “Toka Jonë” ishte një nga dramat më të vëna në skenën e realizimit socialist, e cila u ripërshtat shumë shpejt për nevojat ideologjike të pushtetit. Ajo u shkrua për të ndërtuar konfliktin ideologjik përmes artit, duke përdorur personazhet “negativë” si figura përfaqësuese të atyre që regjimi shpalli armiq, ç’ka tregon se filmi ishte një mekanizëm estetik i kontrollit të partisë mbi shoqërinë.
“Për të kuptuar të shkuarën, duhet të çlirohemi nga ajo që ka ndodhur, dhe sfida më e madhe për ne si studiues është të çlirohemi nga emocionet; vetëm përmes fakteve dhe analizës arrijmë të ndajmë të vërtetën nga shtrembërimi,” shtoi znj. Çikopano.
Në prezantimin e tij, Dr.Edlir Orhani, solli gjetje të rëndësishme arkivore nga dokumentet arkivore te ish- Sigurimit të Shtetit të cilat hedhin dritë mbi realitetin e familjes Syku, duke treguar kontrastin midis narrativës filmike dhe dokumenteve historike që dëshmojnë trajtimin e padrejtë të këtyre familjeve si dhe dënimet e padrejta me burgim.
Pasardhësi i familjes Syku, z. David Syku solli para të pranishmëve historinë e familjes se tyre ndër më të goditurat, e cila në kinemanë e kohës u portretizua përmes figurës së “Tuc Makut”.
Ai rikujtoi historinë e familjes së tij dhe Bregut të Matës, duke përshkruar pasojat e reformës agrare dhe përndjekjen e familjeve të pronarëve që nuk u pajtuan me regjimin komunist. David Syku vuri në dukje indoktrinimin dhe propagandën komuniste, përfshirë dramën dhe filmin “Toka jonë”, të shkruar nga arsimtari Kol Jakova për të mbështetur sistemin.
Babai i tij, Prel Syku, u arrestua në vitin 1951 dhe u dënua me 20 vite burg, prej të cilave vuajti 12. Ai u arrestua sërish në vitin 1978 dhe ridënua me 10 vite për “agjitacion dhe propagandë”. David Syku përshkroi vizitat në burgje si Spaçi, Ballshi, Tirana dhe Shkodra, dhe momentet prekëse të takimeve familjare me babanë e tij.
Në përmbyllje, Rovena Rrozhani, e cila moderoi takimin riktheu pyetjen: si duhet ta lexojë brezi i sotëm një film, kur sot dokumentet tregojnë një realitet të shtrembëruar?
Pjesëmarrësit në debatin që shoqëroi aktivitetin tha se filmi duhet parë si burim studimi, jo si dëshmi historike, ndërsa analizat arkivore dhe rrëfimet njerëzore ndihmojnë të dekonstruktohen modelet e stigmatizimit që kinemaja komuniste mbolli tek publiku i kohës dhe që, në mënyra të nëndërgjegjshme, vijojnë edhe sot.
Klubi i Filmit synon të sjellë një lexim të ri, të balancuar dhe të bazuar në dokumente. Nisma është pjesë Platformës Arsimore “Mësojmë nga e Kaluara -me burime te hapura arsimore ‘44-‘91″, e cila u ofron mësuesve, nxënësve dhe studiuesve materiale arkivore të digjitalizuara, pasazhe filmike të përzgjedhura, dëshmi të mbijetuarve, module diskutimi të udhëhequra nga ekspertë të arsimit, historisë dhe artit. Qëllimi është të ndërtohet mendimi kritik dhe të kuptohet më qartë lidhja mes artit, propagandës dhe shtypjes së grupeve shoqërore.
#Pakhistori
Filmat shqiptarë të prodhuar gjatë periudhës komuniste nuk i shpëtonin asnjë detaji të censurës. Në ta, kategoritë e shpallura “armiq të klasës” paraqiteshin në mënyrë të njëtrajtshme: të pabesë, agjente huaj. Armiq te popullit.
Ky stereotip përfshinte: familjet e pasura dhe pronarët e tokës, tregtarët dhe zejtarët e pavarur,intelektualë të konsideruar “të dyshimtë”, njerëz me biografi “të keqe” që shpesh as nuk kishin kryer asnjë faj. Roli “negativ” në film, i interpretuar nga aktorë që sot i njohim për talentin e tyre, përkthehej në realitet në izolim, tallje publike, refuzim social dhe ndërprerje të prespektivës të jetës.
Kinemaja e ndikuar dhe nenpresion ushqente paragjykimet dhe i justifikonte politikat e regjimit. Kjo trashëgimi kulturore, e gdhendur në kujtesën kolektive për dekada, ende ka pasoja në mënyrën si shoqëria i percepton sot disa kategori sociale.
DISKUTIMET
Dr. Gentiana Sula : “Debati për filmat e komunizmit mbetet i pashteruar, ka ende barriera institucionale”
“Dëshiroj ti drejtohem në mënyrë të veçantë Davidit pasardhës i personazhit famëkeq të filmit “Toka jonë”, studiuesit prof. Xhaferr Sadikut që është një nga përdoruesit kryesor të dokumenteve të ish-Sigurimit të Shtetit, anëtarëve të Autoritetit, kolegëve, familjarëve ku shoh familjen e nderuar Miraka, koleg të tjerë, studentët e Drejtësisë Tranzitore dhe nxënësit e shkollës Partizani bashkë me prof e historisë.
Faleminderit shumë që keni ardhur sot. I fundit, por jo nga rëndësia, Eljan ne të jemi shumë falenderues që shumë shpejt arritëm ta vendosim në funksionim marrëveshjen tonë dhe arritëm së bashku të bëjmë këtë gjë konkrete.
Mund të duket diçka e vogël po ky diskutim që vijon ende sot 35 vjet pas rënies së sistemit tregon që siç duket , se ka ende ka faktor që ne akoma duhet ti adresojmë. Sepse ky film ende nuk është futur në diskutimet institucionale, dhe si ky film shumë filma të tjerë nuk janë diskutuar, kjo flet shumë për barrierat institucionale, interesa, klishe, steriotipe, përbaltje në të gjitha format që ndodhin sot.
Kur flasim për historinë e filmave të komunizmit me buzëqeshje kujtojmë episode, muzika e filmit, aktorë të dashur dhe aktor shumë të mirë se të gjithë jemi dakord që është bër art. Do donim shumë që të kishte po aq prodhim sot përsa i përketë kinematografisë dhe zhanreve të tjerë të kulturës dhe artit.
Por si shumë gjëra në atë kohë dhe këtu nuk bëhesh vetëm art, por bëhej propagandë dhe censure, por bëhej dhe inxhinieri shoqërore, bëhej dhe një strategji. Jepej një ide e keqe që mbështeste ato politika, ato interesa, atë aparat shtypës dhe dhune që ne për fat të keq aty ku jemi përditë e ndeshim e hasim me çudi, me habi, me keqardhje sesi mundet një shtet aq i vogël, sesi mundet shqiptarët të punojnë kundra shqiptarëve.
Filmi “Toka jonë” nuk është thjeshtë një histori familjare, nuk është thjesht paraardhës i Davidit, nuk është thjeshtë paraardhës i atij fëmijës aty që është vëllai i Davidit. Aty në atë siluet më herët ne kemi nxjerrë historitë e familjarëve që shkonin në Spaç. Pra nuk thjeshtë historia e një personazhi por është historia e gjithë familjes kalvari i përndjekjes politike, i emrit të përbaltur pa të drejt, i talljes publike që i ndodhte figurave të rëndësishme të komuniteteve tona, te bashkësive tona, nuk është vetëm fati i tij, nuk është vetëm fati i familjes, nuk është vetëm fati i klasës shoqërore, i kulakëve, i pronarëve, i borgjezëve aq sa kishte Shqipëria.
Personalisht mendoj që historia mbi të cilën është ndërtuar ky film është më e madhe sesa kaq. Bëhet fjalë për ngjarje të forta politike, ekonomike, shoqërore që nuk janë thjeshtë ky episod por janë ngjarje historike me rëndësi shumë të madhe që do thoja kanë patur një peshë të jashtëzakonshme atëherë por edhe pas 50 vjetësh.
Këto 35 vjet qëndrimi ndaj pronarit, ndaj klasës që ka në dorë mjetet e prodhimit po përdor një shprehje marksiste qëndrimi ndaj klasës ka vazhduar është zhvilluar në përmbajtjen, aq shumë sa është investuar në tjetërsimin e realitetit, në kthimin e artit në armë ndaj luftës së klasave mendoj po aq energji duhet hedhur që te zhbëhet në mendjet tona ekzistenca e atyre klisheve që sa herë dëgjoj një muzik të bukur filmi, sa herë shoh figurën e bukur të Lokes, sa herë shoh portretin e bukur të Marashit na luan në tru por duhet të jemi shumë të kujdesshëm gjenerata jonë që e ka parë filmin por dhe çdo gjenerate që e shikon që të kuptoj mirë dhe të ndaj artin nga propaganda, ideologjia dhe shtypja. Ajo çka është më e rëndësishme për mendimin tim është që ne ti shohim këto elemente sepse po të shohësh p.sh dokumentet e ish Sigurimit të Shtetit ato klasifikohen me shumë qartësi figurat e armiqve të klasës ose armiqve të popullit, i kanë shumë të qarta. Përdoret fjala kontingjent siç përdoret dhe tani. Tani p.sh në shërbimet e policisë apo në shërbimet sekrete fjala kontingjent janë krimi, droga atëherë tek lista e kontingjenteve kulakët ishin një kontingjent më vete dhe familjarët e kulakëve për fat të keq , më vjen keq ta them, shyqyr që e shporrëm atë kohë, që në lindje fëmijët numëroheshin si kontingjent. Çdo operator sigurimi, ne sot kemi faktin evidencat qe i kemi parë dhe shfletuar, në momentin që merr zonën ku do operoj, numëron kontingjentet dhe aty që në lindje numërohet prejardhja kulakë, prejardhja borgjeze. Nuk dua te ndalem shumë sepse ne do te kemi folës të mrekullishëm sot dhe jam shumë e nderuar që i kemi.
Është një punë që nuk mbaron kollaj. Fillon sot por jam e sigurt që do të ketë shtresa, nivele, thellime, do të ketë dhe kundërthënie, do të ketë edhe debate por mendoj që hap një temë të madhe të rëndësisë të reformës agrare që është bërë e kolektivizimit raportin e pronës me tokën, me mënyrën sesi prodhohej bujqësia. Për t’ju përgjigjur pyetjes a ka zhvill përmes gjakut dhe dhunës? A ka zhvillim nga shpronësimi pa shpërblim? A është rruga ekonomike, ekonomisë së planifikuar, pa pronë private e Shqipëria diçka që prodhoj mirë apo diçka që triska varësi? Këto pyetje jo vetëm duhen shteruar por duhen dokumentuar, duhen vërtetuar dhe tek shkollat dhe nxënësit nuk duhet të dal një histori e thatë e datave që u bë kolektivizimi, u bë reforma agrare por duhet të shkoj kosto njerëzore dhe qëndrueshmëria e këtyre reformave. Kështu që ka shumë elemente që vetëm sa hapen, shumë pyetje kërkimore se vetëm që ngrihen të cilat mendoj që institucioni jonë mendoj se do të vazhdoj ti përgjigjet pyetjeve në shërbim të studiuesve, të organizoj kështu forumesh jo vetëm me këtë film por edhe me filma të tjerë.
Kolegët do të flasin prapë. Kemi përcaktuar së bashku me Elianin dhe disa filma po aq të rëndësishëm për ndërgjegjen tonë kolektive dhe për riorganizimin dhe reflektimin e ndërgjegjes tonë kolektive të cilat do na krijojnë një mundësi që të mos i braktisim këto filma por kur ti japim le tu japim një lloj reflektimi të fatit njerëzor, të fatit të klasës shoqërore, të grupimit shoqëror, të ngjarjes për të futur tamam atë që të jetë një mendim i rëndësishëm historik që të na informoj te tashmen dhe të ardhmen sot jo thjesht një histori që kështu ndodhi siç ndodhte atëherë. Kështu ndodhte atëherë ka mbetur kjo trashëgimi në mendjet kolektive tina të cilat ne duhet ti ndryshojmë. Pra gjithmonë të mësojmë nga e kaluara, të mos përsërisim ato gabime që ta shohim të ardhmen ne mënyrë tjetër.
Aq me pak fjalë, i uroj kësaj ngjarje punime të mbara, i uroj të gjithë studiuesve dhe nxënësve të bëjnë pyetje, të vijnë pranë nesh në ketë kërkim sepse nuk mbaron me këtë punë.
Faleminderit!
*Fjala e Kryetares, Dr.Gentiana Sula me rastin e nisjes së Klubit të Filmit “Mësojmë nga e Kaluara” me filmin “Toka Jonë”.
14.11.2025
Dr. Edlir Orhani, AIDSSH : Përndjekja e Familjes Syku në dokumentet e Ish-Sigurimit të Shtetit
Rasti i familjes Syku është një shembull tipik i përndjekjes klasore në fshatrat shqiptare gjatë regjimit totalitar. Sekuestrime, internime dhe burgosje u përdorën për të zhdukur shtresat e pasura dhe për të vendosur kontrollin e plotë shtetëror mbi individin dhe pronën. Ky regjimi kërkoi të sundonte jo vetëm përmes frikës, por edhe përmes “fshirjes së kujtesës historike” dhe shkatërrimit të lidhjeve tradicionale shoqërore.
Për këtë studim janë shqyrtuar disa dosje, si:
- Dosja e përpunimit 2-B, nr. 870, lidhur me Prel Sykun, me një volum prej 94 faqesh. Në këtë dosje gjenden materiale të shumta mbi përndjekjen e Prel Sykut dhe cilesimin e tij si kulak. Dokumentet më të rëndësishme janë ai i arrestimit sekret dhe ai i tentativës për të tërhequr bashkëpunëtorët e tij.
- Dosja 2017-A, me 304 faqe, ku Prel Syku akuzohet si një nga organizatorët e një grupi antikomunist që kishte tentuar të përmbyste pushtetin.
- Dosja 11926/2, me 4020 faqe, një dosje hetuesie ku gjykohen Leke Syku dhe Prel Syku, të cilët akuzohen për agjitacion dhe propagandë dhe cilesohen si kulakë.
- Dosja 11926-A, me 2004 faqe, ku gjykohen në grup Llesh Syku, Gjon Syku dhe Prel Syku, dhe ku gjendet një citat që i identifikon ata si nipër të Gjon Syk Për të shkatërruar ndikimin e familjes në komunitet, oficerët përgjegjës të ngarkuar nga ish-Sigurimi i Shtetit, zhvilluan një fushatë të gjerë e cila përfshinte:
- Reporter për “përpunim aktiv” të familjes Syku;
- Tentativa për rekrutimin e disa anëtarëve për bashkëpunim me organet e sigurisë;
- Izolimin dhe survejimin e vazhdueshëm të të tjerëve, të cilët konsideroheshin elementë armiqësorë.
Në vijim punimi i plotë i prezantuar në aktivitet .
Qëllimi kryesor ishte kontrolli dhe shkatërrimi i ndikimit të familjes Syku në jetën ekonomike dhe sociale të komunitetit.
Përveç dëmtimeve ekonomike, familja Syku u përball me ndjekje politike të ashpër :
- Gjok Syku, u internua dhe më pas u dënuar për “agjitacion dhe propagandë”;
Pal Prek Syku, mori një dënim prej 9 vjetësh për lidhje me grupime antikomuniste;
Lek Zef Syku u dënuar me 7 vjet burg, për tentativë arratisjeje;
Prel Kol Syku, u dënuar me 10 vjet burg në Spaç për refuzim bashkëpunimi me Sigurimin
Gjithashtu, gjatë këtij hulumtimi janë studiuar dosje nga Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave, kryesisht ato të marra nga arkivi i Lezhës, ku dëshmohet dëmi që iu shkaktua familjes Syku nga reforma, pronat që zotëronin dhe pasojat e tjera të saj. Dokumentimi dhe studimi i historive përmes fakteve arkivore të nxjerra nga Arkivi i AIDSSH dhe DPA janë thelbësorë për ruajtjen e kujtesës historike, për nxitjen e reflektimit shoqëror dhe për ndërtimin e një kulture demokratike që respekton dinjitetin, liritë dhe të drejtat e njeriut. Kujtesa e rasteve si ai i familjes Syku ndihmon në kuptimin e natyrës së represionit komunist dhe luan një rol të rëndësishëm në parandalimin e përsëritjes së modeleve të sundimit autoritar.
Eljan Tanini: Mjeshtrat tanë të artit vuanin për t’i bërë filmat siç donte Partia
Arkiva e filmit është shtëpia juaj. Kjo derë do të qëndrojë gjithmonë e hapur, sidomos për të rinjtë që kanë nevojë të njohin më mirë të shkuarën, një e shkuar që ndoshta nuk është edhe aq larg, por e tashme e jetuar.
Jam shumë mirënjohës për znj. Genta dhe stafin e saj që po e zhvillojmë këtë bisedë sot këtu, në kinemanë tonë që nuk është e re, por ka një emër të ri, “Drita”. Ky emër vjen në kuadër të hapjes dhe rinovimit të arkivit të filmit, i cili do të ketë gjithmonë aktivitete të reja dhe do të pasurohet me hapësira që më parë nuk kanë qenë të pranishme. Për herë të parë po e them publikisht, së bashku me Ministrinë e Kulturës jemi duke ndërtuar një strategji për ngritjen e një muzeu të filmit. Ky muze do të dalë nga kjo ndërtesë, nga ky institucion sepse këtu ka një pasuri të jashtëzakonshme që nuk mund të lihet pas dore dhe duhet patjetër të trashëgohet siç duhet.
Kam një këshillë miqësore për të gjithë studiuesit, të cilët ndër vite kanë qenë nga mosha të ndryshme, një gjë shumë e bukur sepse sjellin larmishmëri dhe perspektiva të ndryshme. Kam vënë re se ne shpesh e shohim të shkuarën me sytë e së tashmes, dhe e kritikojmë atë me kapacitetin mendimor që kemi sot. Kjo është pozitive deri në një pikë, por nuk duhet të kalojmë në ekstrem duke e hedhur poshtë të shkuarën.
Për shembull, filmi “Toka jonë”, pavarësisht se familja e përfshirë në histori ka vuajtur realisht, ne duhet të jemi kritikë “pozitivë” në thelb, kritikë ndaj filmit, ngjarjes dhe të vërtetës por pa e mohuar krejtësisht punën e madhe dhe të rëndësishme që është bërë. Filmi paraqet një peisazh dhe kostume që sot vështirë se mund të realizohen, ka dialogë, skenar qoft edhe me elementë propagande që duhen vlerësuar sipas kohës kur janë krijuar. Ka skena të papërsëritshme, aktorë me karaktere të jashtëzakonshme. Prandaj, duhet ta shohim të shkuarën me sytë e vetë kohës së saj por ta diskutojmë me mendësinë e sotme. Jo çdo gjë e asaj kohe është e keqe, nuk duhet përbaltur apo hedhur poshtë. Jo çdo gjë që dilte nga Kinostudio ishte e pavlefshme.
Mbaj mend bisedën e fundit që kam pasur me një nga njerëzit më të rëndësishëm të Bllokut, nga një familje shumë e njohur (të cilin nuk mund ta përmend për arsye personale). Ai më thoshte se Kinostudio nuk perceptohej domosdoshmërisht pozitivisht në Bllok, nuk shihej si pjesë e privilegjuar. Ata ishin thjesht punëtorë që merrnin urdhra dhe duhet t’i zbatonin, pavarësisht nënteksteve artistike qe mund të futeshin herë pas here. Këtë e dimë mirë nga rrëfimet e aktorëve të mëdhenj, të cilët janë ende gjallë dhe tregojnë sa shumë vuanin për të realizuar një film ashtu siç donte partia apo sistemi. Këto janë elementë që duhen marrë parasysh kur flasim për të shkuarën.
Ju faleminderit shumë që jeni sot në kinemanë “Drita”. Kjo kinema dhe ky arkiv do të jenë gjithmonë të hapur për të gjithë, sipas kushteve, me gjithë larmishmërinë e trashëgimisë materiale dhe jomateriale që mbajnë brenda. Një falenderim të veçantë kam për të rinjtë që vijnë dhe besoj se interesi i tyre do të vazhdojë edhe më tej, ashtu siç po ndodh sot.
***Fjala e Drejtorit të Arkivi Qendror Shteteror i Filmit në çeljen e Klubit të Filmit “Mësojmë nga e Kaluara., nje bashkëpunim mes AIDSSH dhe AQSHF.
Filmi i parë i diskutuar është “Toka jonë”, një vepër e cila trajton reformën agrare dhe kolektivizimin. Klubi i Filmit synon të sjellë një lexim të ri, të balancuar dhe të bazuar në dokumente. Nisma është pjesë Platformës Arsimore “Mësojmë nga e Kaluara -me burime te hapura arsimore ‘44-‘91″, e cila u ofron mësuesve, nxënësve dhe studiuesve materiale arkivore të digjitalizuara, pasazhe filmike të përzgjedhura, dëshmi të mbijetuarve, module diskutimi të udhëhequra nga ekspertë të arsimit, historisë dhe artit. Qëllimi është të ndërtohet mendimi kritik dhe të kuptohet më qartë lidhja mes artit, propagandës dhe shtypjes së grupeve shoqërore.
Z.Gjergj Marku, anëtar i Autoritetit: Rishikim kritik filmave të prodhuar në diktaturë
Natyrisht, kur flasim për historinë e shkruar, aq më tepër kur bëhet fjalë për një periudhë prej 50 vitesh, lindin përplasje mendimesh. Filmi “Toka Jonë”, i cili u botua fillimisht në vitin 1954 dhe më pas u realizua si film në vitet ’60, ka pasur aktorë dhe kontribues të shumtë që e çuan deri në atë formë.
Në leximin e përgjithshëm të kësaj ngjarjeje, sidomos nga të rinjtë, ndeshemi me shumë të pavërteta: nga mënyra e trajtimit të historisë, mënyra e shtrirjes së filmit, interpretimi i aktorëve, deri te reagimet e vetë komunitetit të zonës ku ndodhi ngjarja, në Bregun e Matës. Unë kam pasur fatin t’i njoh personalisht familjen që lidhet me këtë histori, familjen Syku, ndaj e ndiej të nevojshme që t’i japim një mundësi të vërtetës historike.
Falë dy drejtuesve, kryetares së Autoritetit dhe drejtorit të Arkivit të Filmit, kemi nisur një iniciativë të re: të vendosim nëse duhet ta lëmë historinë ashtu siç është treguar më parë apo të themi disa të vërteta që mungojnë. Disa mendojnë se nuk duhet t’i themi, por ne jemi këtu pikërisht për këtë – për të thënë të vërtetën.
Duke qenë se unë i përkas shtresës së të përndjekurve politikë, e ndiej edhe më fort detyrimin që këto filma të shoqërohen me një shpjegim ose shenjë që saktëson të vërtetën. Nëse ne nuk e themi të vërtetën, atëherë nuk po e bëjmë punën tonë. Përndryshe, brezit të ri do t’i mbetet për e vërtetë ajo që shohin në film.
Në film tregohet sikur Gjon Nik Syku u mori tokat të tjerëve, ndërkohë që ato i kishte të trashëguara. Aty paraqitet se tokat iu shpërndanë fshatarëve, ndërkohë që pasardhësit e tyre sot nuk kanë marrë asgjë nga ajo që u përkiste. Pra, në dy sisteme – si atëherë kur ua morën, si më pas kur nuk ua kthyen – ata mbetën pa të drejtën që u takon.
Por cili është misioni ynë? Pikërisht falë jush, studentëve që jeni në sallë, ne duhet t’i themi këto të vërteta sot. Të vërtetat duhet t’i thonë të gjithë ata që merren me shkencë, sepse gjithçka dokumentohet. Pa folur pastaj për kalvarin e luftës së klasave që të ndiqte kudo: në shkollë, në lagje, në punë, me etiketën “kulak”, “i deklasuar”.
Shpresoj që kjo marrëveshje të ndihmojë në qartësimin e kësaj mjegullnaje të madhe. Në bashkëpunim me Arkivin e Filmit dhe Autoritetin e Dosjeve, besoj se këto të vërteta do të dalin në dritë. Disa të vërteta duhet t’i themi dhe është koha t’i themi.
David Syku : Filmi një kartabjankë* në dorën e Sigurimit të Shtetit për të vijuar përndjekjen ndaj kulakëve
Flet David Syku, nipi i Gjon Sykut, portretizuar në filmin “Toka Jonë” si Tuc Maku në Klubin e Filmit “Mësojmë nga e Kaluara”
Fillimisht dua të falënderoj stafin që ka punuar për këtë aktivitet, që është Autoriteti i Dosjeve dhe Arkiva e Filmit. Dua t’ju falënderoj të gjithë ju që jeni pjesëmarrës dhe mundoheni të nxirrni në dritë fakte lidhur me jetë ne komunizëm dhe propagandën që është bërë për vite me rradhë
Unë jam David Syku, djalë i Prel Sykut, një ish-i burgosur politik. Jam trashëgimtar i Gjon Nik Sykut, pronarit të madh të Bregut të Matës. Për saktësim dhe për të gjithë audiencën këtu, Bregu i Matës është një fushë në Ultësirën perëndimore ndërmjet lumit Drin dhe Mat. Duke qenë anës Matit, është quajtur Bregu i Matit, por populli me kohën e ka quajtur Bregu i Matës.
Në vitet 1945–1946, me përfundimin e luftës dhe vendosjen e regjimit komunist, përfshirë reformën agrare, tokat e Gjon Nik Sykut dhe të gjithë Gjon Nik Sykajve të kohës u morën për t’u shpërndarë nga një ngastër i vogël tek të gjithë fshatarët e varfër, në mënyrë që t’i mashtronin duke u thënë: “Do t’ju bëjmë të gjithëve si Gjon Nik Syku”. Por në fabulën e fshatit tonë ekziston një thënie: “Gjonin mund ta bëni si ne, por ne nuk mund të na bëni si Gjonin, sepse nuk mjafton veç toka për të na bërë si Gjoni.”
Në këto vite, kur u zhvilluan ngjarjet e reformës agrare, Kol Jakova ishte mësues në shkollën e Tales, një nga fshatrat më të mëdhenj të Bregut të Matës, dhe shpesh herë qëndronte në familjet e zonës, përfshirë shtëpinë e Gjon Nik Sykut, gjatë kohës kur jepte mësim në shkollën fillore. Ishte një arsimtar i cili ndiqte me kujdes zbatimin e reformës agrare. Më vonë, për të rregulluar biografinë ose për t’i ardhur në ndihmë sistemit komunist që të kishte një propagandë sa më të besueshme, shkruajti dramën “Toka Jonë”, e cila më vonë u bë film, dhe jemi sot për të diskutuar rreth kësaj gjëje.
Ka patur indoktrinim komunist dhe realizëm socialist. Ata deklaronin se “Ne do jemi e mira dhe do të luftojmë për të mirën e përbashkët”. Ndoshta të rinjtë mund të kenë një qasje tjetër por unë, si pasardhës i kësaj familjeje, më takon të prek pak impaktin që ka patur tek këta njerëz, jo vetëm tek familja ime, por tek të gjitha këto familje që janë parë si armiq të popullit për faktin e vetëm se ishin pronarë dhe nuk u pajtuan me reformën agrare. Si pasojë, kishin një zemërim të vazhdueshëm me regjimin, duke ardhur tek një persekutim i vazhdueshëm.
Babai im, Prel Syku, është ish-i burgosur politik, i cili u arrestua në 1951, atëherë kur reforma agrare po mbyllte kapitullin e parë, dhe u dënua me 20 vite burg, nga të cilat herën e parë vuajti 12 vite. U lirua nga burgu i Spaçit, por u arrestua përsëri në 1978, ku u ridënua me 10 vite burg për agjitacion, propagandë dhe aktivitet antikomunist në shoqëri.
Unë kam kërkuar pranë Autoritetit të Dosjeve informacion në lidhje me arrestimin, hetimin dhe gjithë përndjekjen që i është bërë babait tim. Janë nxjerrë tre dosje: një prej tyre i përket fazave të para, ndërsa dy të tjerat, që lidhen me dënimin, përmbajnë rreth 1,494 faqe, nëse nuk gabohem. Ka materiale propagandistike, dokumente nga më të çuditshmet, të cilat për të rinjtë e sotëm – madje edhe për mua dhe për shumëkënd – duken si film, si një iluzion.
Baba u arrestua përsëri në vitin 1978 dhe u ridënua me 10 vite burg, të cilat i vuajti plotësisht. Ai u lirua sërish nga burgu i Spaçit, kështu që Spaçi ka qenë një destinacion i vazhdueshëm për familjen tonë, sa herë shkonim ta vizitonim. Baba ka bërë burg në Spaç, në Ballsh, në Tiranë dhe në Shkodër.
Në momentin e parë që hymë në sallë, më shkuan sytë tek ajo siluetë gruaje që paraqet nënën time, e cila mban për dore vëllain e madh (bëhet fjalë për një nga siluetat e përgatitura me rastin e aktivitetit të mbajtur për 50-vjetorin e revoltës së Spaçit, “Gjurmë qëndrese dhe solidariteti”). Në kohën kur u arrestua baba, vëllai ishte vetëm 3 vjeç dhe ajo e merrte me vete për ta çuar në takim në burg. Baba, për t’i bërë qejfin djalit, i thotë: “Sa të bukura i paske këto sandale”, dhe ai i përgjigjet: “Nuk i kam të miat, por i kam marrë për të ardhur për të parë ty.”
Kjo ishte një nga ato momente që baba e përmend gjithmonë si jashtëzakonisht emocionuese dhe prekëse.
Problemi lidhej ngushtësisht me realizmin socialist dhe propagandën e vazhdueshme që përhapej në filma, në çdo material, në çdo parullë. Në momentin kur unë kam marrë dokumentet e hetimit, në vendimet gjyqësore shkruhej: “Prel Syku, i biri i Kolës dhe Katerinës, me arsim 5-klasësh, fshatar i pasur me tokë”. Pra, që në gjeneralitetet e një individi, ishte e pandashme të shënohej prejardhja e tij dhe se sa e pavarur konsiderohej familja e tij nga regjimi komunist.
Kështu që vepra “Toka Jonë”, filmi “Toka Jonë”, ka qenë një kartabjanke* (lexo instrument shtypje)në dorën e Sigurimit të Shtetit, në mënyrë që ata të vazhdonin përndjekjen më të fortë ndaj kësaj klase shoqërore. Ka qenë një lloj “dekorate”, dmth që ata merrnin, duke ndjekur këtë ideologji komuniste: ‘fshatarët janë e keqja e shoqërisë’, ‘kulakët janë e keqja e shoqërisë’, ‘ne do të kemi një lloj tagri për t’i persekutuar, për t’i internuar, për t’i konfiskuar’.
Në fillimet e reformës agrare, në periudhën e hershme të komunizmit, toka dhe pasuria e paluajtshme u sekuestruan. Por më shumë se kaq, u prishën familjet që zotëronin pasuri të mëdha. U vendosën tatime të jashtëzakonshme, duke kërkuar çdo mënyrë për t’i sekuestruar dhe grumbulluar ato pasuri – edhe kur ato nuk ishin pasuri të paluajtshme.
Kështu, impakti i kësaj filozofie komuniste dhe i indoktrinimit të gjithçkaje në Shqipëri ka qenë jashtëzakonisht i madh në shoqëri. Familje që kanë vuajtur gjatë gjithë regjimit komunist përndjekjen, burgjet dhe internimin duhet të njihen dhe të kuptohen. Sot, kjo është diçka shumë interesante për t’u diskutuar, sepse brezi i ri nuk e di, ose nuk mund ta imagjinojë, anën tjetër të monedhës që shfaqet në këto vepra, këto filma dhe çdo gjë tjetër të ngjashme.
Unë dua t’ju falënderoj të gjithëve. Dua të falënderoj stafin e Autoritetit të Dosjeve, që kanë marrë mundimin që kanë ardhur deri në trojet e Gjon Nik Sykut dhe rrënjët e Sykajve. Kështu që ju falënderoj dhe shpresoj që ky projekt të vazhdojë dhe të mbledhë sa më shumë të rinj.
Xhafer Sadiku, Studiues: Reforma Agrare dhe Kolektivizimi në kontekstin historik dhe politik.
1. Reforma Agrare e viteve 1945–1946
Partin Komuniste, në nëntor 1944, nuk kishte më shumë se 2800 anëtarë, dhe e kishte të vështirë të ushtronte pushtetin në të gjithë vendin.
Megjithëse eliminoi elitën politike të kohës, ajo e gjeti pengesën tek organizimi i shoqërisë shqiptare, në mënyrë të veçantë tek fshatarësia, me traditën e formuar ndër shekuj dhe historinë e saj. Për ta arritur qëllime politike, partia bëri reformën agrare , por edhe pas realizimit të saj nuk kishte arritur të përfitonte politikisht. Përfitimi politik konceptohej prej saj që fshatarët që kishin përfituar jo vetëm të ishin mirënjohës partisë, por edhe të luftonin familjet e ish pronarëve nga të cilët kishin përfituar. Përkundrazi dëshirës së partisë, marrëdhëniet mes këtyre dy grupeve mbetën miqësore . Vlen të theksohet se reforma agrare e kohës së mbretërisë kishte kishte zbutur tensionet sociale me parimin e saj të pajtimit të interesave të bujkut dhe pronarit.
Dukej qartë se qëllimi i partisë komuniste nuk ishte dhënia e tokës fshatarësisë pa tokë, por shtetëzimi i tokës në formën e kooperativave bujqësore. Pikërisht në 1946 kur mbaroi reforma agrare, filloi kolektivizimi i bujqësisë dhe zhveshja e fshatarëve nga pronësia dhe posedimi i tokës.
Reforma Agrare dhe ndalimi i shitblerjes së saj apo dhënia me qera zhdukën klasat, por nuk arritën të eliminonin ndikimin e familjeve dhe njerëzve me influencë që njiheshin si paria lokale. Ndikimi i tyre nuk buronte nga meritat, tradita dhe autoriteti moral e historik i tyre në kohë të vështira për vendin.
2. Politika staliniste në bujqësi; përçarja e fshatarësisë
Pas prishjes së marrëdhënieve me Jugosllavinë në vitin 1948, Partia e Punës u orientua drejt Bashkimit Sovjetik, duke zbatuar në fshat tezën leniniste: “mbështetje tek fshatari i varfër, aleancë me fshatarin e mesëm, luftë kundër kulakut.”
Kjo platformë, e miratuar në Kongresin e Parë të Partisë Komuniste të Shqipërisë dhe e detajuar në Kongresin e Kooperativave Bujqësore, kishte si synim përçarjen e fshatarësisë, për ta bërë më të lehtë kontrollin politik të saj dhe për të zhdukur përfundimisht ndikimin e parisë lokale.
Pas Reformës Agrare, nuk ekzistonin më fshatarë të pasur që të mund të quheshin “kulakë” në kuptimin klasik rus të fjalës. Megjithatë, për të zbatuar linjën ideologjike sovjetike, Enver Hoxha hartoi një dokument me 18 pika, ku përcaktonte kriteret për t’u cilësuar si kulak. Mjaftonin tri prej këtyre pikave që një person të merrte këtë etiketim. Kriteri kryesor ishte influenca e tij apo e familjes – pra, pikërisht tipari që përshkruante parinë lokale.
2.1. Faza e përpunimit të opinionit
Gjatë vitit 1949, propaganda e Partisë u përqendrua në propagandën kundër kulakëve, edhe pse nuk dihej se kush ishe kulaku. Në prill të atij viti, gazeta Zëri i Popullit i bënte thirrje organizatave të Partisë “të mobilizoheshin në luftë për ta zhveshur kulakun nga influenca e tij.”
Kulakët përshkruheshin si “armiq të rrezikshëm të pushtetit popullor”, që duheshin demaskuar e izoluar. Në shkrimin “Kundër kulakut, me fshatarët e varfër e të mesëm”, theksohej se fshatarësia duhej parë si e ndarë në tri shtresa: të varfër, të mesëm dhe kulakë, ku të fundit përfaqësonin “armiqtë e socializmit”.
Për të nxitur luftë kundër tyre, Enver Hoxha deklaronte:
“Karshi armikut s’ka lëshime, as mëshirë, as frikë se gabohesh. Kurrë nuk gabohesh të jesh i ashpër kundër armikut të klasës.”
Në këtë mënyrë, Partia Komuniste krijoi një armik të brendshëm politik: parinë lokale, e cila, e damkosur si “kulake”, u shndërrua në objekt të luftës së klasave dhe të eliminimit sistematik të ndikimit të saj në jetën shoqërore e politike të vendit.
3. Fushata e shpalljes kulakë. Në vitin 1950-1951 në faqzën tjetër, atë të cilësimeve të fshatarëve kulakë, të demaskimeve publike, të hedhjes së detyrimeve të dyfishta, të burgosjeve dhe ekzekutimeve në grupe dhe izolimeve politike, njëjtë si në Rusinë e viteve ’30. Pas vitit 1967 filluan dënimet për brezin e dytë të familjeve të cilësuara kulak. Edhe bijtë e tyre po I dënonin si baballarët dhe për t’i dënuar rëndë i përfshinin në grupe. Dëshmi të krimeve shtetërore janë platformat e Partisë së Punës së Shqipërisë, dosjet e përpunimit, vendimet e dënimit. Akuzat ishin të njëjta për të gjithë ata që dënoheshin, si në jug e veri.
Më 1952, për të forcuar izolimin e tyre, Partia shpërndau kartat e antarësisë në Frontin Demokratik, ndërsa familjet e cilësuara kulak nuk i pranuan. Terrori mbi ta është i dokumentuar në dokumentacionin dhe raportet e shumta që kanë mbetur në arkiva nga ajo kohë. “Në emër të luftës kundër kulakëve”, – theksohej në një raport, “… janë goditur njerëz të mirë e patriotë duke u quajtur reaksionarë! është goditur rëndë fshatarësia e mesme, aty këtu edhe e varfra…, ndërsa intelektualët, janë goditur jashtë mase duke u futur të gjithë në një kallëp si reaksionarë”. Megjithë raportet nga baza dhe ankesat e shumta, për Enver Hoxhën nuk kishte rëndësi se kush cilësohej kulak. “Kryesorja është të forcojmë dhe të zhvillojmë luftën e klasave – theksonte ai. Po të zhvillohet si duhet kjo luftë, do të dalë në shesh edhe kush është kulaku”. Partia e Punës së Shqipërisë dhe Sigurimi i Shtetit i kishin regjistruar familjet e cilësuara kulake në rregjistra, si kontingjente armike, madje edhe fëmijët. Bijtë dhe bijat e familjeve të cilësuara kulakë nuk lejoheshin të vazhdonin shkollat e larta, ndërsa martesat e tyre me antarë nga grupet e shoqërisë me “biografi të mirë”, ndaloheshin. Në historinë e Shqipërisë, asnjë pushtues nuk është sjellë kështu si komunistët shqiptarë me vëllezërit e tyre.
Megjithë terrorin barbar dhe varfërinë e imponuar, Partia e Punës së Shqipërisë nuk mundi ta ulte dinjitetin e tyre, edhe për shkak se populli i krahasonte me sjelljet arrogante dhe injorancën e antarëve të partisë. Ato janë të dokumentuara në dosjet e partisë s punës nga vet partia e punës. Persekutimi i fëmijëve të pafajshëm të familjeve të cilësuara kulak, përbën një nga krimet më të rënda në historinë e komunizmit. Fakti që nuk është folur deri tani bën përgjegjës strukturat e shtetit shqiptar që i ikën pergjegjësisë për të shpëtuar Partinë e Punës së Shqipërisë.
3.1. Ideologjizimi i shoqërisë nëpërmjet letërsisë dhe artit
Vuajtjet dhe tragjeditë e atyre që u cilësuan kulakë nuk do të ishin kaq të rënda nëse nuk do të ishin përfshjirë në këtë luftë shkrimtarët dhe artistët e realizmit socialist. Që nga viti 1949, Partia urdhëroi shkrimtarët dhe artistët të pasqyronin politikën zyrtare në veprat e tyre sipas metodes se realizmit socialist. Ideologjia u bë shtyllë e letërsisë dhe artit, ndërsa lufta kundër “armikut të klasës” u shndërrua në temë dominante. Për të ndikuar gjeneratat e reja dhe për të stigmatizuar fëmijët e familjeve të cilësuara kulake, organizoheshin programe kulturore dhe artistike që lavdëronin Partinë dhe denonconin “kulakun”, duke përdorur këngë, skena dhe poezi që nxitnin ndarjen dhe përbuzjen shoqërore.
Këto praktika ideologjike legjitimuan dhe përforcuan përjashtimin social dhe ekonomik të atyre që konsideroheshin armiq të regjimit, ndërsa kultura zyrtare u përdor si mjet i centralizuar i kontrollit dhe indoktrinimit. Projekti i inxhinierisë njerëzore në veprat letrare karakterizohej nga subjektiviteti partishëm, prezantimi i heroit pozitiv, kontrasti me personazhet negativë dhe fitorja e heroit sipas ideologjisë komuniste. Shembuj të tillë janë “Toka Jonë” e Kolë Jakovës, “Bereqeti” e Fatmir Gjatës, “Ara në Mal” e Petro Markos, “Përballimi” e Teodor Laços, si dhe shumë poezi, tregime dhe novela të tjera.
Shumë nga këto vepra u dramatizuan dhe u shndërruan në filma, ndërsa u përfshinë në antologjitë e shkollave, duke shërbyer për indoktrinimin ideologjik të brezave të tërë nxënësish. Nxënësit nga familjet e cilësuara kulake shpesh ngriheshin në mësim për të diskutuar temat e luftës së klasave, në përpjekje për t’i frikësuar depersonalizuar e nëpërkëmbur.
Shembulli më domethënës është drama “Toka Jonë” e Kolë Jakovës, e cila ndikoi në ideologjizimin e nxënësve dhe në krijimin e urrejtjes kundër fshatarëve të cilësuar kulakë. Autori krijoi personazhin kryesor, Tuç Maku, nga fantazia, por me synimin që lexuesi apo shikuesi ta perceptonin si figurë reale. -Për personazhin e Tuçit- shkruante ai – unë kisha parasysh kulakë të përmendur të Bregut të Matës, si Gjo Nik Syku, Dedë Coku etj. Duke futur këtu edhe figura të tjera kulakësh, arrita të krijoja figurën e Tuç Makut.
Arti i realizmit socialist nuk ngrinte realitetin në art, por krijonte skena të gatëshme për të realizuar politikën e partisë në shoqërinë shqiptare dhe për ta përdiorur artin si armë kundër njeriut. Kur drama u shfaq në fshatarët e zonës e perceptuan ngjarjen si reale, pa e ditur se nuk kishte ndodhur në të vërtetë. Kjo krijoi në mendjet e tyre një realitet tjetër, atë që donte regjimi: urrejtje dhe izolim për ata që ishin etiketuar si kulakë. Njëjtë edhe fshatari i cilësuar kulak tek filmi Përballimi etj. Kjo është një nga karakteristikat kryesore që e bën letërsinë e realizmit socialist një instrument të fuqishëm lufte dhe të ideologjizimit të shoqërisë shqiptare.
4. Përfundime:
• Lufta e klasave në Shqipërinë pa klasa, u shndërrua në terrorizëm shtetëror, pasi për përndjekjen e familjeve të cilësuara “kulakë”u përdorën institucionet shtetërore që u bënë luftë politike, ekonomike, ideologjike dhe policore. Mohimi i të drejtës së fëmijëve të këtyre familjeve për arsim të lartë, është shkelje flagrante e të drejtave të njeriut.
• Letërsia dhe arti i realizmit socialist ndikoi në përçarjen e shoqërisë dhe në ideologjizimin e brezit të ri duke shkaktuar vuajtje që kërkojnë drejtësi.
• Edhe pse letërsia e realizmit socialist ka rënë, autorët e tij vazhdojnë të nderohen, çka reflekton një mënyrë të diskutueshme të kujtesës kulturore të periudhës.
Studiuesja e artit, Dr. Anxhela Çikopano, në Klubin e Filmit
“Është e lehtë të shpallësh përgjegjës vetëm Enver Hoxhën; ashtu si në Gjermaninë naziste, shumë njerëz kontribuan që sistemi të funksiononte, ishte një mekanizëm ku çdo kush kishte rolin e tij. Teatri ishte një mjet shumë i rëndësishëm për demagogjinë e kohës dhe u bë një instrument politik, ndërsa kinematografia ishte ende në zhvillim; teatri shihej si mënyra më e mirë për t’i shprehur mesazhet ideologjike.
Drama ‘Toka Jonë’ ishte një nga dramat më të vëna në skenën e realizimit socialist. Ajo u vu në skenë 285 herë, bashkë me shfaqjet ‘Cuca e Maleve’ dhe ‘Fishkeu në Pajë’, për nevojat ideologjike të pushtetit. Drama u shkrua për të ndërtuar konfliktin ideologjik përmes artit, duke përdorur personazhet ‘negativë’ si figura përfaqësuese të atyre që regjimi shpalli armiq. Kjo tregon se filmi ishte një mekanizëm estetik i kontrollit të partisë mbi shoqërinë.
Sistemet mësimore që ndikohen nga ideologjia sjellin probleme. Ne kemi pasur aktorë dhe artistë të shkëlqyer, por problemi qëndron te fakti se arti i vërtetë kërkon pasqyrimin e realitetit, ndërsa realizmi socialist kërkonte që arti të mbahej nën kontrollin e pushtetit.
Për të kuptuar të shkuarën, duhet të çlirohemi nga ajo që ka ndodhur, dhe sfida më e madhe për ne si studiues është të çlirohemi nga emocionet; vetëm përmes fakteve dhe analizës mund të ndajmë të vërtetën nga shtrembërimi.”
Për më shumë lexoni punimin shkencor të Dr. Anxhela Çikopano
MODERATORE ROVENA RROZHANI – PESHA E NJË FILMI NË JETËN E FISIT TË SYKAJVE
Prelë Syku, një nga të dënuarit politikë të kamp-burgun e Spaçit, është përkujtuar ditën e premte më dt. 14 nëntor 2025 në Arkivin Qendror Shtetëror të Filmit. Dokumentet e persekutimit të tij gjatë diktaturës, për shkak se i përkiste një familjeje “kulake” u shfaqën për publikun për herë të parë gjatë klubit të filmit “Mësojmë nga e kaluara”.
Në rreth 1500 faqe nga 2 dosje hetimore-gjyqësore dhe një dosje formulare u zbulua përndjekja dhe dënimi jo vetëm i Prelë Sykut, por i të gjithë fisit të Sykëve në përgjithësi. Gjatë klubit të filmit u dhanë edhe pjesë nga intervista e tij në media lidhur pikërisht me përndjekjen dhe vuajtjen e një prej fiseve më të pasura dhe më njohura të Bregut të Matës.
Faji tyre i vetëm ishte sepse ishin të pasur dhe pasues të Gjon Nik Sykut, të mishëruar në dramë dhe kinema si Tuç Maku, personazhi negativ, kulaku që sabotonte Reformën Agrare. Pesha e këtij filmi ka shënjuar jetën e Sykëve, ku 7 prej tyre u dënuan me burg apo internim. Këtë e dëshmon edhe djali i Prelës, Davidi. Ai rikujtoi historinë e familjes së tij dhe Bregut të Matës, duke përshkruar pasojat e reformës agrare dhe përndjekjen e familjeve të pronarëve që nuk u pajtuan me regjimin komunist. David Syku vuri në dukje indoktrinimin dhe propagandën komuniste, përfshirë dramën dhe filmin “Toka jonë”, të shkruar nga arsimtari Kol Jakova për të mbështetur sistemin.
Vetë Prela në një intervistë të dhënë vite më pare në media, shprehej se: “Filmi “Toka jonë” është zbatuar në tokat tona me Gjon Nik Sykut pseudonim Tuç Makut, madje aty në një vend përmendet maraja e Sykajve. Kur ka ardh Kol Jakova ktu e ka parë situatën, ka pa bujqit si shkojshin pas reformës agrare, ka pa të zotin e shpisë që shkonte me kalë mas tyre ku po ia lanë një copë tokë sa me jetu dhe ka xhiru filmin “Toka jonë””.
Prelë Syku, u arrestua në vitin 1951 dhe u dënua me 30 vite burg, prej të cilave vuajti 12. Ai u arrestua sërish në vitin 1978 dhe ridënua me 10 vite për “agjitacion dhe propagandë”. David Syku përshkroi vizitat në burgje si Spaçi, Ballshi, Tirana dhe Shkodra, dhe momentet prekëse të takimeve familjare me babanë e tij. Në faqen spac.al gjendet edhe një nga letrat që Prelë Syku i ka dërguar familjes së tij nga Spaçi.
Klubi i Filmit, një nismë e AIDSSH-së me AQSHF-në synon të sjellë një lexim të ri, të balancuar dhe të bazuar në dokumente. Nisma është pjesë Platformës Arsimore “Mësojmë nga e Kaluara -me burime te hapura arsimore ’44 -‘91″, e cila u ofron mësuesve, nxënësve dhe studiuesve materiale arkivore të digjitalizuara, pasazhe filmike të përzgjedhura, dëshmi të mbijetuarve, module diskutimi të udhëhequra nga ekspertë të arsimit, historisë dhe artit. Qëllimi është të ndërtohet mendimi kritik dhe të kuptohet më qartë lidhja mes artit, propagandës dhe shtypjes së grupeve shoqërore, duke zbardhur të vërtetën e shtrembëruar nga ideologjia e diktaturës.
Për më tepër shikoni materialin e përgaditur që shoqëroi aktivitetin e filmit “Toka Jonë”
Klubin i Filmit “Mësojmë nga e Kaluara”, 14 nëntor 2025
Teksti : Migena Demirxhiu 📸Foto dhe video: Dorian Zanaliu
Punuan per Klubin: Brunilda Çerraga Rovena Rrozhani Dorian Zanaliu Edlir Orhani Elona Riska
Ndihmuan : Melina Qirjaj Arlinda Memia Armela Cani Anna Kacmoli
